«Ο Θεός αφίχθη· τον συνάντησα στο τρένο των πέντε και τέταρτο» σημειώνει ο Τζον Μέιναρντ Κέινς σε μια επιστολή του της 18ης Ιανουαρίου 1929. Ο υπερβατικός χαρακτηρισμός αναφέρεται στην έλευση του Λούντβιχ Βιτγκενστάιν, ο οποίος έπειτα από δεκαετή αποχή από τη φιλοσοφία, όταν με τη δημοσίευση του Tractatus Logico-philosophicus το 1919 τάραξε τα νερά θεωρώντας ότι «στα κύρια σημεία» είχε λύσει οριστικά όλα τα προβλήματα της σκέψης, επέστρεφε στη Βρετανία προκειμένου να υποστηρίξει το έργο ως διδακτορική διατριβή και να ενταχθεί στο επιστημονικό δυναμικό του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ.

Η «Εποχή των μάγων» του Βόλφραμ Αϊλενμπέργκερ, συλλογική βιογραφία τεσσάρων μειζόνων διανοουμένων και επισκόπηση του έργου τους, αφηγείται πώς ο Λούντβιχ Βιτγκενστάιν και οι Μάρτιν Χάιντεγκερ, Ερνστ Κασίρερ και Βάλτερ Μπένγιαμιν θεμελίωσαν τη φιλοσοφία του 20ού αιώνα

Τον Μάρτιο του 1929 Μάρτιν Χάιντεγκερ και Ερνστ Κασίρερ, ο διαπρύσιος κήρυκας της φαινομενολογίας και ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης του νεοκαντιανισμού, αναμετρώνταν στον περίφημο «αγώνα λόγων» του Νταβός, σημείο καμπής στην ιστορία της σκέψης. Και το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, στο απόγειο της δημιουργικής του περιόδου ως στοχαστή, θα περνούσε μερικά σαββατοκύριακα στα λουτρά του Κένιγκσταϊν συζητώντας με τους Μαξ Χόρκχαϊμερ και Τέοντορ Αντόρνο σε μια σειρά συναντήσεων που θεωρούνται τα πραγματικά ιδρυτικά γεγονότα της λεγόμενης «Σχολής της Φρανκφούρτης».

Wolfram Eilenberger – Η εποχή των μάγων. Η μεγάλη δεκαετία της φιλοσοφίας 1919-1929

Μετάφραση Γιάννης Κοιλής

Εκδόσεις Πατάκη, 2021, σελ. 532, τιμή 22 ευρώ

Κατά τον γερμανό φιλόσοφο και συγγραφέα Βόλφραμ Αϊλενμπέργκερ όμως το 1929 δεν ήταν ένα απλό «annus mirabilis» αλλά η κατάληξη μιας «μεγάλης δεκαετίας της φιλοσοφίας». Η Εποχή των μάγων (εκδ. Πατάκη), βιβλίο βραβευμένο στη Γερμανία και μεταφρασμένο σε 20 γλώσσες, αποτελεί εξαιρετικό δείγμα εκλαΐκευσης που αποδίδει παραστατικά την ατμόσφαιρα της περιόδου, τις έννοιες και τον βίο τεσσάρων διανοουμένων οι οποίοι καθόρισαν τη φιλοσοφική σκέψη του 20ού αιώνα.

Η συνάντηση των εννοιών

Εστιάζοντας στη δεκαετία 1919-1929 ο Βόλφραμ Αϊλενμπέργκερ εντοπίζει σε αυτήν τις περιστάσεις της γέννησης της σύγχρονης αναλυτικής και ηπειρωτικής φιλοσοφίας, κύριες μορφές των οποίων υπήρξαν ο Βιτγκενστάιν και οι Χάιντεγκερ, Κασίρερ και Μπένγιαμιν, αντίστοιχα. Η προσέγγισή του αναδεικνύει τις συνάφειες των προβληματισμών, αποδίδεται όμως πρισματικά ακολουθώντας τη λογική μιας τετραπλής βιογραφίας όπου η θεματική διαδοχή ταυτίζεται με τη χρονική εξέλιξη της σκέψης των πρωταγωνιστών του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το μείζον ζήτημα της γλώσσας, το οποίο ο Αϊλενμπέργκερ θέτει ως βάση του φιλοσοφικού τους οικοδομήματος. Ο Βιτγκενστάιν επιχειρεί να προσδιορίσει το όριο μεταξύ λογικών και αληθινών και λογικοφανών και παραπλανητικών προτάσεων προκειμένου να ανοίξει «ένα παράθυρο προς την ελευθερία μιας ενεργού, άμεσα με νόημα διαποτισμένης συνύπαρξης με άλλους», με άλλα λόγια προς την «ευτυχία». Ο Χάιντεγκερ οικοδομεί τη γλώσσα του «εδωνά-Είναι» (Dasein), o Κασίρερ μιλάει για τις «συμβολικές μορφές», τις γλώσσες, με άλλα λόγια, του μύθου, της θρησκείας, της τέχνης, των μαθηματικών, ο Μπένγιαμιν βλέπει τις φυσικές γλώσσες ως αυτόνομους κόσμους και αναζητεί την «καθαρή γλώσσα», όπως την αποκαλεί, βρίσκοντάς τη σε αυτό που ονομάζει «γλώσσα του Θεού». Από την εννοιολογική αυτή αφετηρία η προέκταση των στοχασμών τους στη διάρκεια των 10 ετών που εξετάζονται θα αναχθεί σε όλο το εύρος των ερωτημάτων γύρω από τον εαυτό και τον άλλο, τον χρόνο, την ελευθερία.

Κρίκοι συνδέουν την τετράδα των κορυφαίων φιλοσόφων και εκτός ενός κοινού πεδίου ερωτημάτων. Οι διασυνδέσεις αντικατοπτρίζουν πρωταρχικά τη διάκριση των δικτύων μεταξύ αναλυτικής και ηπειρωτικής φιλοσοφίας. Αν εξαιρέσει δηλαδή κανείς τον Βιτγκενστάιν, οι περισσότερες επαφές του οποίου είτε με τον Μπέρτραντ Ράσελ και τον Τζον Μέιναρντ Κέινς είτε με τον Κύκλο της Βιέννης κινούνται σε διαφορετική τροχιά, οι πορείες των Κασίρερ, Χάιντεγκερ και Μπένγιαμιν διασταυρώνονται. Για ένα εξάμηνο το 1912 ο Μπένγιαμιν συμπίπτει στο Πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ με τον κατά τρία χρόνια μεγαλύτερό του Χάιντεγκερ, ο οποίος το 1920 τον προλαβαίνει στη μελέτη του μεσαιωνικού φιλοσόφου Ντανς Σκότου με τον οποίο ενθουσιωδώς ετοιμαζόταν να ασχοληθεί ο ίδιος. Ο Κασίρερ είναι εκείνος από τον οποίο ο Μπένγιαμιν σχεδιάζει να ζητήσει κρίση για τα γραπτά του, όταν το 1927 προκύπτει η πιθανότητα συνεργασίας με το νεοϊδρυθέν Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ. Την επόμενη χρονιά το Πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης καταθέτει μια δελεαστική προσφορά στον Κασίρερ προκειμένου να τον αποσπάσει από αυτό του Αμβούργου: καλείται να μεταβεί εκεί με συμφέροντες οικονομικούς όρους και την άδεια να αναμορφώσει πλήρως τη φιλοσοφική σχολή. Ο επιφανής νεοκαντιανός ταλαντεύεται, τελικά όμως δεν εγκαταλείπει το Αμβούργο, με αποτέλεσμα την επικράτηση στη Φρανκφούρτη της «κριτικής θεωρίας» των Μαξ Χορκχάιμερ και Τέοντορ Αντόρνο, η ρίζα της σκέψης των οποίων ανάγεται στον Βάλτερ Μπένγιαμιν. Οι πανεπιστημιακές διαλέξεις του Νταβός, τέλος, φέρνουν αντιμέτωπους νεοκαντιανισμό και φαινομενολογία, Μάρτιν Χάιντεγκερ και Ερνστ Κασίρερ, σε αυτό που θα αναγγελθεί ως «σταυροδρόμι για τη φιλοσοφία του 20ού αιώνα».

Στο βιβλίο του Βόλφραμ Αϊλενμπέργκερ οι φιλόσοφοι δεν είναι απρόσιτοι χαρακτήρες αλλά πρόσωπα αγκυρωμένα στην εποχή τους: π.χ. ο Λούντβιχ Βιτγκενστάιν (δεξιά) βρίσκεται σε διαρκή αναζήτηση ισορροπίας και ο Βάλτερ Μπένγιαμιν (αριστερά) βρίσκεται σε διαρκή αναζήτηση εργασίας

Η ζωή του φιλοσόφου

Ο Αϊλενμπέργκερ εντάσσει τη φιλοσοφία στο υπόβαθρο του βίου. Δεν έχουμε να κάνουμε με απρόσιτους χαρακτήρες αλλά με πρόσωπα αγκυρωμένα στην εποχή τους: ο Μπένγιαμιν βρίσκεται σε διαρκή αναζήτηση εργασίας, ο Βιτγκενστάιν σε διαρκή αναζήτηση ισορροπίας, ο Χάιντεγκερ ανησυχεί για ένα φορτίο πατάτες στη Γερμανία του υπερπληθωρισμού, ο Κασίρερ έρχεται αντιμέτωπος με τη μισαλλοδοξία των γειτόνων του στη Γερμανία του αντισημιτισμού. Η διανοητική εργασία τους εγγράφεται στον καμβά αυτής της καθημερινότητας. Τα ταξίδια του Μπένγιαμιν, για παράδειγμα, διεγείρουν την ικανότητα των συσχετισμών του, έτσι ώστε «πράγματα από βιογραφική σκοπιά εντελώς καθημερινά» αποτελούν την αφετηρία των φιλόδοξων θεωρητικών σχεδιασμάτων του. Ο αναχωρητισμός του Βιτγκενστάιν κατά τα χρόνια της διδασκαλίας του σε δημοτικά σχολεία της Αυστρίας αντικατοπτρίζει την αίσθησή του ότι μετά το Tractatus είχε κλείσει τους λογαριασμούς του με τη φιλοσοφία. O δαίμονας του Χάιντεγκερ, με τη μορφή της σκέψης, «πάντοτε όταν αναδύεται από μέσα του, […] τον εξωθεί σε νέες ερωτικές περιπέτειες» αποτυπώνοντας την εγωκεντρική όψη ενός ακαδημαϊκού που ελκύει και χειραγωγεί αδίστακτα διάνοιες όπως εκείνες της Χάνα Αρεντ και της Ελίζαμπεθ Μπλόχμαν. Η σταθερότητα του Κασίρερ ως «στοχαστή του εφικτού» εκφράζεται στην υπεράσπιση της δημοκρατίας της Βαϊμάρης με τη μνημειώδη επετειακή ομιλία του 1928 στο δημαρχείο του Αμβούργου για τα 10 χρόνια από τη θέσπιση του γερμανικού συντάγματος.

Πορτρέτο του Λούντβιχ Βιτγκενστάιν (1929)

Το καθαρά βιογραφικό στοιχείο αποδεικνύεται εξίσου σημαντικό με την περιπέτεια της φιλοσοφίας, καθώς υπαινικτικά ο συγγραφέας συσχετίζει χαρακτήρα και στοχασμό. Εδώ ο flâneur Μπένγιαμιν και ο αστός Κασίρερ αποτελούν τα δύο άκρα μεταξύ των οποίων κινούνται ο κρυπτικός Βιτγκενστάιν και ο εγωκεντρικός Χάιντεγκερ. Μεταξύ Παρισιού, Βερολίνου, Μόσχας, κριτικής επιφυλλιδογραφίας και μεγαλεπήβολων συλλήψεων, της συζύγου του και της ερωμένης του, Ασια Λάτσις, το έργο του Βάλτερ Μπένγιαμιν, με την εξαίρεση της Καταγωγής του πένθιμου γερμανικού δράματος, παραμένει αποσπασματικό. Αντίθετα, ο παραγωγικός Κασίρερ ολοκληρώνοντας το φθινόπωρο του 1927 την εξαντλητική εργασία στον τρίτο τόμο της Φιλοσοφίας των συμβολικών μορφών «συνεχίζει σαν να μη συνέβη τίποτε». Μετά τη διαδικασία της εξέτασης του Tractatus ως διδακτορικής διατριβής και χωρίς να έχει ξεκαθαρίσει περισσότερο τα σκοτεινά σημεία που του έχουν τεθεί, o Bιτγκενστάιν βγαίνει από την αίθουσα λέγοντας στους εξεταστές Μπέρτραντ Ράσελ και Τζ. Ε. Μουρ «δεν πειράζει, ξέρω ότι ποτέ δεν θα το καταλάβετε». Η αντίληψη του Χάιντεγκερ για τον εαυτό του και τους άλλους συνοψίζεται στα γράμματα που γράφει στην ερωμένη του, Χάνα Αρεντ, και στη σύζυγό του, Ελφρίντε, στις αρχές Ιουλίου του 1925: καλεί την πρώτη να έρθει κοντά του («έλα Παρασκευή το βράδυ, όπως την τελευταία φορά») γνωρίζοντας ότι η δεύτερη θα επισκεφθεί τους γονείς της στο Βισμπάντεν λόγω των γενεθλίων της («την ημέρα αυτή θέλω να σε ευχαριστήσω για τη φροντίδα που μου προσφέρεις κ. για τη συνεργασία σου»). «Ο Χάιντεγκερ δεν απευθύνεται στις παραλήπτριες ως πραγματικά αυτόνομα πρόσωπα», παρατηρεί ο Αϊλενμπέργκερ, «αλλά τις επαινεί στο πλαίσιο μιας σχέσης λειτουργικής τάξεως – ως μέσο προς την επίτευξη ενός σκοπού. Ο ιερός αυτός σκοπός είναι η αποστολή του στοχασμού. Του δικού του στοχασμού».

Με φόντο την ιστορία

Ελκυστική συλλογική βιογραφία και άρτια φιλοσοφική επισκόπηση ταυτόχρονα, το βιβλίο του Βόλφραμ Αϊλενμπέργκερ διαπλέκει ιδανικά τις έννοιες και τα πρόσωπα προβάλλοντάς τα τελικά στο φόντο των γεγονότων της περιόδου, από την παγίωση του κομμουνιστικού καθεστώτος στη Σοβιετική Ενωση ως το «κραχ» του 1929. Αναμενόμενα, ίσως, ο επίλογος είναι ο ναζισμός που εκδιώκει τον Κασίρερ από τη θέση του το 1933, οδηγεί τον Μπένγιαμιν στην αυτοκτονία το 1940 και εμπνέει τον Χάιντεγκερ να ταυτίσει το «είναι» με τον Χίτλερ: «Κανόνας του Είναι σας δεν είναι τα θεωρήματα και οι «ιδέες». Ο ίδιος ο Φύρερ και εκείνος μόνο είναι η σημερινή και η μελλοντική γερμανική πραγματικότητα και ο νόμος της». Ο εθνικοσοσιαλισμός καθυποτάσσει προσωρινά τους φιλοσόφους – πλην Βιτγκενστάιν, ο οποίος ασφαλής στη Βρετανία επιλέγει ως καθηγητής πλέον του Κέιμπριτζ τον τίτλο των πρώτων διαλέξεών του που είναι και η τελευταία λέξη του βιβλίου: «Φιλοσοφία».

Σύντομο βιογραφικό

Ο Βόλφραμ Αϊλενμπέργκερ (φωτογραφία), γεννημένος το 1972, είναι τακτικός επιφυλλιδογράφος της «Die Zeit» και υπήρξε επί πολλά χρόνια αρχισυντάκτης του «Philosophie Magazin». Είναι συγγραφέας βιβλίων εκλαϊκευμένης φιλοσοφίας και έχει διδάξει σε πανεπιστήμια της Ευρώπης, του Καναδά και των ΗΠΑ.