Η λέξη «νταλκάς», στα τουρκικά dalki/dalga, σημαίνει «κυματισμός». Κυματίζει η καρδιά όταν μαραζώνει. Στη χώρα μας το γνωρίζουμε και ως «ντέρτι» από την τουρκική λέξη «dert». Είναι ο ανολοκλήρωτος πόθος, η νοσταλγία για κάτι που δεν θα έρθει ποτέ.
Στον αραβικό και περσικό πολιτισμό το συναίσθημα αυτό συμπυκνώνεται εννοιολογικά στη λέξη «shawq», η οποία προέρχεται από το ρήμα «ishtāqa», ταυτόσημη νοηματικά με την έννοια του νταλκά που σημαίνει τη λαχτάρα για κάτι που λείπει.
«Στέλλα»
Οι λέξεις αντανακλούν τα βαθύτερα νοήματα μιας κουλτούρας. Ο προσδιορισμός του υποκειμένου μέσα από την έλλειψη και η εσωτερίκευση του καημού για κάτι που δεν ήρθε ή δεν πρόκειται να έρθει, αποτελούν ψυχικά χαρακτηριστικά εδραιωμένα βαθιά στις θεολογίες της Ανατολής.
Από τον ορθόδοξο ησυχασμό έως τη Σουφική μυστική παράδοση του Ισλάμ, η σχέση του πιστού με τον Θεό βιώνεται μέσα από την απουσία Του. Αντίθετα προς τον Δυτικό κόσμο, όπου ο Θεός κατοικεί εκεί που τον έχεις, στην Ανατολή ο Θεός κατοικεί εκεί που σου λείπει.
Και είναι ακριβώς αυτή η απόσταση του πιστού από τον Θεό που ερωτικοποιείται και προσδιορίζει την εσωτερική του πίστη. Ακριβώς για τον λόγο αυτόν, στις ανατολικές κουλτούρες η αγάπη κατανοείται ως απώλεια, πόνος, στεναγμός.
Αντίθετα προς τις αποκαλυπτικές μονοθεϊστικές παραδόσεις, στην αρχαία Ελλάδα, ο Θεός αποτελούσε μέρος του μύθου, αλλά και της ζωής στην πόλη παρεμβαίνοντας στις υποθέσεις των ανθρώπων όταν διαπράττετο ύβρις.
Ο κίνδυνος τέλεσης της ύβρεως στην αρχαιότητα ήταν απόρροια της έλλειψης του μέτρου και είχε ηθικό και κοσμικό πρόσημο, όχι ενοχικό, όπως μετουσιώθηκε στον χριστιανισμό (προπατορικό αμάρτημα), όπου η έννοια της αμαρτίας κατανοείται ως απομάκρυνση του ανθρώπου από τον Θεό.
Στέλλα
Η ενοχή στον αρχαίο, δεν περνούσε μέσα από τη θεία δίκη, ήταν γεγονός εσωτερικό και αφορούσε την ατομική του συνείδηση. Για τον λόγο αυτόν στην αρχαία τραγωδία, ο πόνος θεωρείται μέρος της ζωής και όχι αδικία.
Ο ήρωας συντρίβεται γιατί διασαλεύει την κοσμική τάξη, όχι γιατί διαπράττει κάποιο αμάρτημα. Η προσωπική κάθαρση έρχεται με την αναγνώριση της αλήθειας (συνείδηση) και όχι με τη μεταμέλεια (ενοχή).
Ο Οιδίποδας, επί παραδείγματι, λυτρώνεται μέσα από την γνώση του εαυτού του, παρά το τραύμα που του προκαλεί η γνώση της αλήθειας, ο ίδιος επιμένει να την αναζητά ακόμα και αν αυτή τον οδηγεί στην πτώση του.
Δράκος
Προτιμά δηλαδή την τύφλωση με αλήθεια, παρά την όραση με ψέμα. Αυτό κάνει τον αρχαίο κόσμο να μοιάζει περισσότερο σε σκηνή αναμέτρησης του ανθρώπου με τη μοίρα, παρά υποταγής του σε αυτήν.
H συνείδηση με την οποία αντιμετωπίζει ο αρχαίος τον πόνο, ενσωματώνοντάς τον στο κοσμικό αφήγημα, καθιστά την πληγή πηγή σοφίας, από την οποία μαθαίνει κανείς να ξεπερνά τα προβλήματα της ζωής.
Αντιθέτως, στο Ισλάμ και τον Βυζαντινό πολιτισμό, ο πόνος γίνεται το μονοπάτι που οδηγεί τον πιστό στην ένωση του με το θείο.
«Το ρεμπέτικο»
Αναφερόμενος στον Θεό, ο π. Μάξιμος μας λέει: «Εγώ πονώ και υποφέρει η ταπεινή μου ψυχή, όταν μέσα της φανεί λάμποντας το φως σου τρανώς. Τον πόθο λέω πόνο, κι έτσι για ’μένα είναι. Είναι για ’μένα πόνος, το ότι δεν μπορώ να σε περιλάβω ολόκληρο μέσα μου και να σε χορτάσω όσο ποθώ, και γι’ αυτό στενάζω».1
Υπό αυτό το πρίσμα, η θεία χάρη περνά μέσα από τον στεναγμό. Η λύπη ως νοσταλγία, λαμβάνει τη μορφή πνευματικής αλήθειας και ο πόνος γίνεται κοσμική έκφραση του θείου κενού.
Στο κοινωνικό πεδίο, το συναίσθημα αυτό μετουσιώνεται σε νταλκάς και λαμβάνει τη μορφή συναισθηματικής καθηλώσεως και διαρκούς πένθους.
«Κόκκινα Φανάρια»
Μάλιστα, στη σύγχρονη ελληνική τέχνη, τα σημάδια αυτής της παράδοσης παίρνουν διαστάσεις συλλογικής εμπειρίας μέσα από το ρεμπέτικο και το λαϊκό τραγούδι, όπου οι καλλιτέχνες εκφράζουν σπαραχτικά αυτή την αίσθηση της απώλειας και του ανεκπλήρωτου πόθου με αμανέδες και φωνητικές τεχνικές, όπως ο αναστεναγμός, η κραυγή και το λυγμικό ύφος.
Πρόκειται για μια εσωτερική ένταση που δεν οδηγεί το υποκείμενο σε δράση και δημιουργία στον παρόντα χρόνο, αλλά κρατά τη φλόγα της επιθυμίας ζωντανή και μέσω αυτής ενεργοποιεί τη φαντασιακή σχέση με αυτό που λείπει (πατρίδα/προσφυγική μνήμη/ερωμένη). Είναι μια συνεχής επιστροφή στην εστία του τραύματος. Λέγεται «καψούρα».
Δεν είναι μόνο ο πόνος για το χαμένο πρόσωπο ή τον ανεκπλήρωτο έρωτα. Είναι η επιμονή στη μνήμη του συναισθήματος. Δίχως διάθεση θεραπείας, δίχως ικανότητα αναστοχασμού και αυτοκριτικής. Αλλά αέναη αναπαραγωγή της έλλειψης. Πονώ, άρα υπάρχω.
Στο επίπεδο της ανθρωπολογίας, αν σήμερα ζούσε ο αρχαίος, θα αδυνατούσε να ερωτευτεί με τραγούδια όπως είναι το: «Μια φωτογραφία σου» του Β. Τερλέγκα, να απορεί αν αισθάνεται τύψεις ή να πίνει στην «υγειά της αχάριστης», όπου δεν υπάρχει λύση ή πρόταση, παρά μόνο παράπονο.
Το ίδιο συμβαίνει και στον ελληνικό κινηματογράφο, όπου ο νταλκάς γίνεται δραματουργικό στυλ, με έργα όπως είναι η «Στέλλα», «Ο Δράκος», «Το ρεμπέτικο», «Τα κόκκινα φανάρια» και πλείστα άλλα. Ακόμα και η ελληνική κωμωδία ξεκινά από την ανάγκη να αντέξει κανείς την αφόρητη καθημερινότητα και όχι να την διακωμωδήσει.
«Το Ρεμπέτικο»
Στα γλέντια, τα μνημόσυνα και τις εθνικές εορτές, το τραύμα είναι αδύνατον να διαχωριστεί από τη χαρά. Ωσάν η έκφραση του πόνου να αποτελούσε τεκμήριο αλήθειας.
Σε χαρμόσυνα γεγονότα, γάμους και βαφτίσια, η νύφη και ο γαμβρός χορεύουν βαριά και μελαγχολικά ζεϊμπέκικα, οι άνδρες παραπατούν χορεύοντας με τσιγάρο στο στόμα, αργή κίνηση και σκυθρωπό βλέμμα, ενώ η διδασκέδαση στις εορταστικές τελετές κορυφώνεται με άσματα χωρισμού, απώλειας και ερωτικής εκδίκησης.
«Χειρότερη να είναι η κάθε σου ημέρα, χειρότερη να είναι η καθε σου στιγμή μαζί της!» μας τραγουδά μια λαϊκή αηδός.
«Στέλλα»
Αυτή η υπερβολική συναισθηματικότητα δημιουργεί μικροκοινωνίες πένθους και πόθου, με το καφενείο να είναι η παραδοσιακή σκηνή έκφρασης αυτού του καημού· κατεξοχήν σύμβολο της παραίτησης του υποκειμένου από την πράξη και κατά κράτος κατίσχυσης της παρέας\οικογένειας έναντι του αξίου αγνώστου\θεσμού.
Δεν είναι τυχαίο πως η χώρα μας βρίσκεται στη 64η θέση2 στον παγκόσμιο δείκτη ευτυχίας και 47η στην κατάξη των κρατών ως προς το κράτος δικαίου. 3
*O κ. Πέτρος Δ. Καψάσκης είναι Διδάκτορας Πολιτιστικής Διπλωματίας και Πρόεδρος του Ελληνικού Ινστιτούτου Πολιτιστικής Διπλωματίας.
- Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος: [Ύμνοι]. Ύμνος Ζ΄. Διαθέσιμο στο: https://greekdownloads.wordpress.com/2024/07/06/άγιος-συμεών-ο-νέος-θεολόγος-ύμνοι-ύμ-7/
- World Population Review. 2025. Διαθέσιμο στο: https://worldpopylationreview.com/country-rankings/happiest-countries-in-the-world
- WJP Rule of Law Index.2024. Διαθέσιμο στο: https://worldjusticeproject.org/rule-of-law-index/global/2024/Greece/
