Το ολοκαύτωμα του Αιγάλεω: 80 χρόνια από τη φωτιά και το θάνατο – Η σφαγή

Ασήμαντη ήταν η αφορμή αλλά ισχυρότατη η αιτία που προκάλεσε το αιματοκύλισμα του Αιγάλεω, καταγεγραμμένου ως «Σφαγή του Αιγάλεω»,«Ολοκαύτωμα του Αιγάλεω» ή «μάχη του Πυριτιδοποιείου», την 29η Σεπτεμβρίου 1944, 80 χρόνια από σήμερα, όταν περισσότεροι από 100 πολίτες της περιοχής έπεσαν νεκροί, χωρίς προφανή λόγο, αθώα θύματα της ανελέητης ναζιστικής θηριωδίας.

Τραγική ειρωνεία

Μεταξύ των όλων τραγικών, τραγική ειρωνεία αποτελεί και ο χρόνος  τέλεσης αυτού του εγκλήματος πολέμου των ναζί σε βάρος αμάχων. Και αυτό γιατί έλαβε χώρα στην εκπνοή της γερμανικής κατοχής, μόλις 15 μόλις ημέρες πριν την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων από την Αθήνα και την απελευθέρωση της χώρας.

Οι ημέρες του γ’ Ράιχ φτάνουν στο τέλος τους

Στις 29 Σεπτεμβρίου 1944, 100 άοπλοι Αιγαλεώτες (για 150 μιλούν τα επίκαιρα της εποχής) πέφτουν νεκροί. Δεκάδες από αυτούς καίγονται ζωντανοί και άλλοι εκτελούνται από τον γερμανικό στρατό κατοχής ενώ καταστρέφεται ολοσχερώς ο συνοικισμός του Αγίου Γεωργίου, που ορίζεται από τη συμβολή της Ιεράς οδού με τη Λεωφόρο Κηφισού. Πρόκειται για ακόμη ένα έγκλημα πολέμου από τα πολλά που διέπραξε η Γερμανία στη χώρα μας.

Το μνημείο προς τιμήν των κατοίκων του Αιγάλεω που σφαγιάσθηκαν από τους Ναζί στις 29 Σεπτεμβρίου 1944· φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη Διονύσιο Γερολυμάτο και τοποθετήθηκε από τον Δήμο Αιγάλεω, το 1991, στη διασταύρωση της λεωφόρου Κηφισού με την Ιερά Οδό, όπου σήμερα βρίσκεται το πάρκο Εθνικής Αντίστασης (φωτ. Χρ. Μαμμέλη)

Αξίζει να διευκρινιστεί ότι μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’40 το Αιγάλεω ήταν συνοικία που εκτεινόταν από το ύψος του Αγίου Σάββα που βρίσκεται δίπλα στο σημερινό σταθμό του μετρό «Ελαιώνας» ως το ύψος του Μπαρουτάδικου, τότε πυριτοδοποιείου και σήμερα άλσους της πόλης.

Πλατεία Εσταυρωμένου – Η ανοιχτή λαϊκή συνέλευση

Τον Αύγουστο του 1944 ο Γιάννης Μπατζακίδης, μέλος του ΚΚΕ και πολιτικός καθοδηγητής του ΕΑΜ, εκλέγεται δια βοής δήμαρχος Αιγάλεω,  κατά τη διάρκεια ανοιχτής λαϊκής συνέλευσης των κατοίκων στην περιοχή που σήμερα βρίσκεται η πλατεία Εσταυρωμένου και το Μετρό του Αιγάλεω. (Τότε η περιοχή ήταν αλάνα. Η εκκλησία που είναι και η Μητρόπολις του Αιγάλεω,  θεμελιώθηκε το 1958).

Σύμφωνα με τους συγγραφείς Μ. Ιωάν. Βαμβακοπούλου, Ευαγγελία Β. Αγαπητού και Φωτεινή Κ. Καράμπελα, η ανοικτή αυτή λαϊκή συνέλευση έλαβε χώρα στις 27 Σεπτεμβρίου και όχι τον Αύγουστο, δηλαδή μόλις δύο ημέρες πριν την επίθεση στον άμαχο πληθυσμό του Αιγάλεω. Την επομένη λοιπόν της ανοιχτής λαϊκής συνέλευσης καθαιρείται ο διορισμένος από τους κατακτητές δήμαρχος της πόλης. Αντρες του ΕΛΑΣ που καθόλη τη διάρκεια της κατοχής έχουν ισχυρή παρουσία στο Αιγάλεω, ζητούν από την τοπική χωροφυλακή να διαλέξει: Η θα προσχωρήσει στις τάξεις των ανταρτών, ή θα εγκαταλείψει την πόλη.

Ο ισχυρός ΕΛΑΣ

Το μνημείο Εθνικής Αντίστασης στο Άλσος Αιγάλεω (Μπαρουτάδικο), γλυπτό του Σώτου Αλεξίου (φωτ. Κων. Πρόφη)

Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι μεταξύ του 1942 και του 1943, ένας μεγάλος αριθμός κατοίκων του Αιγάλεω είχε ενταχθεί σε οργανώσεις της Αντίστασης. Σε αυτό το γεγονός οφείλεται και η αποτυχία των κατοχικών δυνάμεων να οργανώσουν ομάδες δωσίλογων και συνεργατών, καθώς η αντιστασιακή δραστηριότητα εναντίον του κατακτητή ήταν διάχυτη στην Κοινότητα του Αιγάλεω.

Οι Γερμανοί, θορυβούνται από τις δραστηριότητες του ΕΛΑΣ στην περιοχή. Την ίδια ώρα έχουν αρχίσει να αντιλαμβάνονται ότι ο χρόνος μετρά αντίστροφα για το γ’ ράιχ. Η απόβαση των συμμαχικών δυνάμεων στη Νορμανδία και η προέλαση του σοβιετικού στρατού στο Ανατολικό μέτωπο το φέρνουν όλο και πιο κοντά στην τελειωτική ήττα. Γνωρίζουν καλά πως όπου νάναι θα αναγκαστούν να αποσυρθούν από τη χώρα και μέλημά τους είναι να διατηρήσουν ανοικτές τις εξόδους για τα στρατεύματά τους.

Κύμα τρομοκρατικής δράσης

Καθώς νιώθουν το κλοιό της ήττας να σφίγγει γύρω τους και να τους απειλεί, επιδίδονται σε ένα μπαράζ τρομοκρατικών ενεργειών που περιλαμβάνει ληστείες, καταστροφές υποδομών και δολοφονίες πατριωτών, τις περισσότερες φορές χωρίς αφορμή.

Ιερά οδός η μοναδική έξοδος

Επιπλέον, γνωρίζουν πολύ καλά ότι γέφυρα της Ιεράς Οδού είναι η μοναδική ικανή έξοδος που θα διασφαλίσει την αναχώρηση των τμημάτων του γερμανικού στρατού από την Αθήνα και την θέλουν πάση θυσία ανοικτή. Στόχος τους λοιπόν είναι να βρουν την αφορμή  για να εκκαθαρίσουν την περιοχή και όποια απειλή προκύπτει από τους κατοίκους της.

Η κρίσιμη αψιμαχία με τους γερμανούς μοτοσικλετιστές.

Και η αφορμή που αναζητούν προκύπτει το πρωί της  29ης Σεπτεμβρίου. Σύμφωνα με  μαρτυρίες κατοίκων αλλά και μελών της αντίστασης,  ένα επεισόδιο μικρής έκτασης μεταξύ δύο  ανταρτών και δύο Γερμανών που επιβαίνουν σε μοτοσιλέτα του γερμανικού στρατού, είναι η αφορμή που ο Γερμανοί αναζητούν και αν δεν την έβρισκαν θα την κατασκεύαζαν.

Κηφισού και Παλαιάς Καβάλας

Οι ανάρτες βρίσκονται στο φυλάκιο του ΕΛΑΣ, στη διασταύρωση του Κηφισού με την Παλαιάς Καβάλας – λίγα μόλις μέτρα από τη διασταύρωση με τη σημερινή λεωφόρο Καβάλας ή Αθηνών Κορίνθου – όταν  μια αψιμαχία με τους Γερμανούς οδηγεί σε ανταλλαγή πυροβολισμών.

Οι Γερμανοί πέφτουν στο ποτάμι – άγνωστο αν τραυματίζονται ή όχι. Πενρούν στην απέναντι όχθη και βρίσκονται μια ανάσα από το στρατηγείο τους, στην περιοχή Μαρκόνι, βιομηχανική περιοχή σήμερα.

Η επιδρομή, ο Πανόπουλος και ο Μπουλάς

Η αφορμή έχει δοθεί. Οι Γερμανοί δεν αργούν, είναι έτοιμοι να αναλάβουν εγκληματική δράση. Λίγη ώρα αργότερα, την ίδια εκείνη ημέρα,  ένα γερμανικό τάγμα ξεκινά από τις εγκαταστάσεις του στο Μαρκόνι με τη διαταγή να προχωρήσει στην εκκαθάριση της περιοχής.

Στη συμβολή της οδού Μαρκόνι με την Ιερά Οδό συναντούν δύο φοιτητές, ξαδέρφια, τον Παναγόπουλο και τον Μπουλά, γνωρίζουν γερμανικά. Μιλούν με τον επικεφαλής τους τάγματος. Με τη συζήτηση πιθανότητα επιχειρούν να αποτρέψουν το κακό που φαίνεται να έρχεται καλπάζοντας. Μετά από ολιγόλεπτη συζήτηση με τον επικεφαλής του τάγματος,  γαζώνονται από τα γερμανικά πυρά. Είναι τα δύο πρώτα θύματα της σφαγής που θα ακολουθήσει.

Σφαγή από τη γέφυρα της Ιεράς Οδού έως την Παλ. Καβάλας

Άρθρο από το πρωτοσέλιδο της εφημερίδας Ελευθερία (2/10/1944) σχετικά με τη «Σφαγή του Αιγάλεω» στις 29 Σεπτεμβρίου 1944.

Οι Γερμανοί, ενώ το περιστατικό είχε συμβεί στη γέφυρα της Παλαιάς Καβάλας, ξεκινούν τη σφαγή τους από τη γέφυρα της Ιεράς Οδού και συγκεκριμένα από το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου για να καταλήξουν στο σημείο από όπου ξεκίνησε.

Φωτιά και θάνατος στο φτωχό Αιγάλεω…

Η κα Δήμητρα Κορμπά, πρόεδρος της Ενωσης θυμάτων Ολοκαυτώματος και ιστορικός εξηγεί στο ΒΗΜΑ: «Στην συγκεκριμένη ιστορική στιγμή, σημαντική και καθοριστική υπήρξε η στέρεη γέφυρα του Κηφισού ποταμού στην Ιερά οδό, δίοδος που αυτή αποκλειστικά και μόνο μπορούσε τότε να οδηγήσει την μηχανοκίνητη ηττημένη αποχωρούσα γερμανική δύναμη, στα μεγάλα οπλιταγωγά, στην Ελευσίνα, προκειμένου να επιστρέψει από εκεί στην Γερμανία».

Η μαρτυρία Κουρούση για τον εγκλωβισμό των Αιγαλεωτών

Σύμφωνα με μαρτυρία του 11χρονου τότε Ιωάννη Κουρούση – έμενε με την οικογένειά του στη συμβολή της Ιεράς Οδού με την οδό Μοσχονησίων – εκτός το τάγμα που ξεκίνησε από το Μαρκόνι, ακόμη ένα τάγμα φτάνει στο Αιγάλεω μέσω της Ιεράς Οδού, από την αντίθετη κατεύθυνση, του Χαϊδαρίου. Οι Γερμανοί έχουν σχέδιο, θέλουν να εγκλωβίσουν τους κατοίκους.

Η επιστολή Στυλιανού Δρίτσα

Η διμέτωπη εφόρμηση των γερμανικών δυνάμεων επιβεβαιώνεται από την επιστολή την οποία στέλνει στην τοπική εφημερίδα «Περιφερειακός Τύπος» του Δημήτριου Οικονομίδη (αριθμός φύλλου 223, της 18ης Οκτωβρίου 1975), ο Αξιωματικός Χωροφυλακής εν αποστρατεία Στυλιανός Δρίτσας, ο οποίος αναφέρει:  «… διετάχθη η παρά το Δαφνί εστρατοπευδεμένη Γερμανική Στρατιωτική Μονάδα Καταστροφών ίνα προβεί εις σκληρά αντίποινα…»

Οι δειλοί ηττημένοι

«Η μοίρα επέλεξε αθώους συμπολίτες μας να γίνουν «ασπίδα» της στρατειάς των δειλών ηττημένων. Οι ομάδες της Εθνικής Αντίστασης, που θα μπορούσαν να χτυπήσουν τους Γερμανούς στην γέφυρα, γνωρίζοντας καλά τον κίνδυνο των αντιποίνων, πάγια τακτική της αισχρής δειλίας των Ναζί, προκειμένου να μην χυθεί το αίμα των αθώων, έδωσαν εντολή να μην επιτεθούν οι δυνάμεις τους, στους αποχωρούντες ηττημένους Γερμανούς. Η εντολή, έγινε σεβαστή και εφαρμόστηκε, αναφέρει στο ΒΗΜΑ η κυρία Κορμπά.

Οι εκτελέσεις

Οι Γερμανοί μπαίνουν στην πόλη και αρχίζουν να εκτελούν όποιον βρεθεί μπροστά τους. Η ώρα κοντεύει μεσημέρι. Κάποιοι εργάτες σχολούν μόλις από το κλωστουφαντουργείο του Λαναρά, πέφτουν πάνω στη λυσαλέα επίθεση και εκτελούνται. Το τάγμα των Γερμανών δεν περιορίζεται στους εργάτες που βρήκαν από το εργοστάσιο στο δρόμο.

Η εισβολή στα καμίνια

Πρωτοσέλιδο άρθρο της εφημερίδας Δημοκρατική Σημαία (2/10/1944) σχετικά με τα τραγικά γεγονότα της 29ης Σεπτεμβρίου 1944

Ανεβαίνοντας από την Ιερά Οδό στη Καβάλας εισβάλλουν στα καμίνια κεραμικής που φτιάχνουν τούβλα και κεραμίδια και εκτελούν τους εργάτες. Στη συνέχεια φτάνουν στην γέφυρα της Παλαιάς Καβάλας και εκτελούν πολίτες μέσα στους λαχανόκηπους τους.

Το τετράγωνο στο οποίο σήμερα βρίσκονται οι αντιπροσωπείες αυτοκινήτων «ΚΟΜΒΟΣ», «ΤΟΥΟΤΑ» και «OPEL» και ορίζεται από την Παλαιάς Καβάλας τη Λεωφόρο Καβάλας και τον Κηφισό, είναι χωράφια που καλλιεργούνται λαχανίδες και άλλα λαχανικά.

«Είναι όλοι στόχοι»

Οπως περιγράφει η κα Δήμητρα Κορμπά, «οι ανενδοίαστοι, διψασμένοι για αίμα Γερμανοί στρατιώτες σκορπούν τον φόνο προς κάθε κατεύθυνση. Δεν υπάρχει κριτήριο ή αναστολή, σκέψη έστω στην επιλογή των θυμάτων. Είναι όλοι αναλώσιμοι και είναι όλοι άοπλοι, άμαχοι, αθώοι, είναι όλοι στόχοι.. »

Η επιστροφή στον Αγιο Γεώργιο

Κι ενώ οι Γερμανοί έχουν εκτελέσει αδιακρίτως όποιον έχουν βρει μπροστά τους από την Ιερά Οδό ως την Καβάλας, επιστρέφουν από εκεί που ξεκίνησαν. Από τον Αγιο Γεώργιο τον συνοικισμό τον οποίο αποκλείουν. Επιτρέπουν την αποχώρηση ορισμένων μόνο γυναικοπαιδων. Τους άνδρες άνω των 15 ετών τους αποκλείουν στα σπίτια τους. Βάζουν φωτιά και τους καίνε ζωντανούς. Περισσότερα από εκατό σπίτια (117) παραδίδονται στις φλόγες και γίνονται κυριολεκτικά στάχτη.

Ο θρήνος σηκώνεται βουβός

Το μνημείο των εκτελεσθέντων Αιγαλεωτών την 29η Σεπτεμβρίου 1944, στο Γ νεκροταφείο Αθηνών. Φωτογραφία Γ. Λεκάκης, Αρχείο Πολιτισμού.

«Έντρομοι οι συμπολίτες μας σπεύδουν να κρυφτούν, μα δεν υπάρχει σκέπη και γωνιά γι αυτούς. Οι φτωχές αυλές παραβιάζονται, τα πηγάδια δέχονται χειροβομβίδες, τα σπίτια τυλίγονται στις φλόγες, τα κορμιά κείτονται, ο θρήνος σηκώνεται βουβός, μαζί με τον καπνό, θυμίαμα αλλά και μοιρολόι..», αναφέρει η πρόεδρος της Ενωσης θυμάτων του Ολοκαυτώματος Αιγάλεω.

«Η εκτέλεση λήγει, το δράμα όμως δεν λήγει ποτέ…, γιατί όπως είναι γνωστό, ο πόλεμος δεν τελειώνει με την ημερομηνία λήξης του, συνεχίζεται με τις συνέπειές του και βασανίζει καθημερινά, αυτούς που μένουν να υπομένουν τις πληγές του παρελθόντος και να παλεύουν για να σταθούν ξανά στα πόδια τους. Κι αυτό ισχύει για όλα τα πολυπληθή ολοκαυτώματα, για όλα τα εγκλήματα…», συνεχίζει.

Η πληθυσμιακή ιδιαιτερότητα του Αιγάλεω

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η αναφορά της κυρίας Κορμπά στην πληθυσμιακή ιδιαιτερότητα του πληθυσμού του Αιγάλεω που σφαγιάστηκε: «Οφείλουμε να σταθούμε στην ιδιαιτερότητα του συγκεκριμένου πληθυσμού, να θυμηθούμε ότι εκτός από νησιώτες, Κυθνιώτες και άλλους πολίτες της ελληνικής υπαίθρου, που ήρθαν σε αναζήτηση καλύτερης τύχης στην πρωτεύουσα, το μεγαλύτερο ποσοστό των κατοίκων, εδώ, ήταν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες. Ταλαιπωρημένοι από τον μικρασιατικό πόλεμο, κυνηγημένοι από την φωτιά και το μαχαίρι του  Τούρκου, όσοι επέζησαν, έφτασαν στην μάνα πατρίδα και βρέθηκαν σε νέα προβλήματα».

Μήνας αντιφαστιστικής δράσης από το Δήμο Αιγάλεω

Ο Δήμος Αιγάλεω, με αφορμή την επέτειο των 80 ετών από την εκτέλεση δεκάδων Αιγαλεωτών από τα ναζιστικά στρατεύματα κατοχής στις 29 Σεπτεμβρίου 1944, διοργανώνει τον «Μήνα Αντιφασιστικών Δράσεων» με στόχο να τιμήσει τη μνήμη των θυμάτων της ναζιστικής θηριωδίας και να προάγει την αντιφασιστική συνείδηση.

Στο πλαίσιο του «Μήνα Αντιφασιστικών Δράσεων» θα πραγματοποιηθούν πλήθος εκδηλώσεων με θέμα την ιστορία της Κατοχής και την αντίσταση.

Στόχος του Δήμου είναι να κρατηθεί ζωντανή η ιστορική μνήμη και να ενισχυθεί η κοινωνική συνοχή και η αντίσταση ενάντια σε κάθε μορφή φασισμού και ρατσισμού.

Πηγές:

– Ενωση θυμάτων Ολοκαυτώματος Αιγάλεω

– Δήμος Αιγάλεω

Βιβλιογραφία:

– «Χρέος τιμής» – Νίκος Μιχιώτης,

– «Αιγάλεω, όψεις της ιστορίας του» – Εκδοση του Δήμου Αιγάλεω

– «Από τις Νέες Κυδωνίες στο Δήμο Αιγάλεω» – Μπουρνόβα Ευγενία

– «Αιγάλεω 1944 -1984 Τα χρόνια της αθωωότητας» – Βαμβακοπούλου Μαρία

– «Το Μπαρουτάδκο του Αιγάλεω στο Χώρο και το Χρόνο» Ευαγγελία Β. Αγαπητού – Φωτεινή Κ. Καράμπελα