Αποκλίνουσες συμπεριφορές και πρόληψη

Εφέτος συμπληρώνονται ακριβώς 50 χρόνια από τότε που η αμερικανίδα παιδοψυχίατρος Lee Robins δημοσίευσε την πρωτοποριακή για τη δεκαετία του ’20 μελέτη της με τίτλο «Deviant children grown up» («Παιδιά με αποκλίνουσες συμπεριφορές στην ενηλικίωσή τους»). Το κύριο εύρημά της; Η παιδική αντικοινωνική συμπεριφορά ήταν ο ισχυρότερος παράγοντας που μπορούσε να προβλέψει (30 χρόνια πριν) την αντικοινωνικότητα, τον αλκοολισμό, τα διαζύγια, τις φυλακίσεις στους ενηλίκους και όχι η κοινωνική τάξη, η οικογένεια και οι παιδικοί φόβοι. Ολοι οι αντικοινωνικοί ενήλικοι είχαν προβλήματα διαγωγής στην παιδική τους ηλικία (ενώ 1/3 περίπου των παιδιών με προβλήματα διαγωγής είχαν εξελιχθεί σε αντικοινωνικούς ενηλίκους).

Παιδιά και έφηβοι με προβλήματα διαγωγής (7,3% αγόρια, 3,9% κορίτσια) είναι ανυπάκουοι σε κάθε κοινωνικό κανόνα, ενεργούν συχνά παρορμητικά, χωρίς να υπολογίζουν τις συνέπειες των πράξεών τους ούτε τα συναισθήματα των άλλων, εκδηλώνουν επιθετικότητα προς ανθρώπους και ζώα (αυτά αλληλοσχετίζονται), καταστροφές περιουσίας και βανδαλισμούς, κλοπές, ψέματα, σκασιαρχείο, φυγές και παραβατικότητα.

Στις μικρότερες ηλικίες παρατηρούνται εναντιωματικότητα – αντιδραστικότητα, συχνοί τσακωμοί με ενηλίκους, άρνηση συνεργασίας και ανυπακοή, θυμός, μοχθηρία και εκδικητικότητα. Σε μια υποομάδα τα προβλήματα διαγωγής συνυπάρχουν με απροσεξία, υπερκινητικότητα ή/και παρορμητικότητα.

Πρόσφατη μελέτη δείχνει ότι η διάπραξη εγκλημάτων κατά ανθρώπων πραγματοποιείται σε μεγαλύτερο ποσοστό από νέους αυτής της υποομάδας συγκριτικά με όσους διαπράττουν αδικήματα κατά της περιουσίας ή σχετιζόμενα με παράνομες ουσίες. Σε άλλη υποομάδα συνυπάρχει κατάθλιψη και γενικά δυσκολίες ρύθμισης του συναισθήματος (έντονος θυμός, δυσφορία), που σε συνδυασμό με τη χαμηλή αυτοεκτίμηση και τη δυσκολία ελέγχου των παρορμήσεων συχνά οδηγούν σε αυτοτραυματισμούς, ατυχήματα και αυτοκτονικές κινήσεις. Πολλά παιδιά έχουν και μαθησιακές δυσκολίες, που συχνά οδηγούν σε αποθάρρυνση και χρόνια απογοήτευση, με αποτέλεσμα αποφυγή του σχολείου, σκασιαρχείο και πρόωρη διακοπή της φοίτησης.

Αιτίες θεωρούνται παράγοντες ατομικοί, π.χ. προσωπικότητα και γονίδια, οικογενειακοί, π.χ. κακοποίηση (μπορεί να συνυπάρχει και μετατραυματικό στρες), απουσία πατέρα, δυσλειτουργική οικογένεια, κακή ανατροφή παιδιού, επιβαρυμένο ψυχιατρικό ιστορικό, ποινικό μητρώο, χρήση ουσιών, και κοινωνικοί, π.χ. ανεργία και φτώχεια. Από την άλλη, η μεγάλη διάσπαση και η παρορμητικότητα του παιδιού μπορεί να οδηγήσουν τους γονείς σε επιβολή αυστηρής πειθαρχίας, ασυνέπεια ή ακόμη και παραίτηση από την προσπάθεια ανατροφής του. Είναι τεκμηριωμένο ότι τα προβλήματα αυτά, εκτός από τον ψυχικό πόνο (συνήθως των άλλων), συνοδεύονται και από μεγάλη (δεκαπλάσια) οικονομική επιβάρυνση στις κοινωνίες. Η θεραπεία τους είναι ακριβή αλλά η μη θεραπεία τους ακόμη πιο ακριβή και επώδυνη (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας 2005).

Αφορμή για τη συγγραφή αυτού του άρθρου υπήρξαν τα πρόσφατα βίαια εγκλήματα στο Oρλάντο των ΗΠΑ και εκείνο της Θεσσαλονίκης. Από πρώτη ματιά, άσχετα μεταξύ τους. Στοιχεία που έρχονται στη δημοσιότητα δείχνουν ότι θα μπορούσαν ενδεχομένως να είχαν αποτραπεί αν ο οικογενειακός και κοινωνικός περίγυρος, οι αρμόδιες υπηρεσίες παιδείας, υγείας, ασφαλείας κ.τ.λ. είχαν νοιαστεί περισσότερο και έδειχναν μεγαλύτερη υπευθυνότητα. Εκ των υστέρων, π.χ., αποκαλύπτεται πως ο νέος, με αναφερόμενα σοβαρά προβλήματα προσωπικότητας και ψυχικής υγείας, είχε προσληφθεί ως φρουρός και είχε δύο άδειες οπλοκατοχής! Ο έφηβος γράφτηκε πως σκότωνε ζώα και έριχνε τους συμμαθητές του από τις σκάλες. Συχνά πολλοί γνωρίζουν αλλά δεν αντιδρούν. Αφού συμβεί το κακό, άλλοι μεν γίνονται λαλίστατοι, άλλοι δε πέφτουν από τα σύννεφα (στη χώρα μας, ως γνωστόν, συχνά ο ουρανός βρέχει Ελληνες).

Πόσες φορές γονείς, εκπαιδευτικοί, ακόμη και επαγγελματίες υποτιμούν καταστάσεις, εκλογικεύουν («παιδιά είναι!») ή ακόμη και σιωπούν «για να μην μπλέξουν»… Εννοείται ότι δεν αναφερόμαστε εδώ στη φυσιολογική ζωηρότητα των μικρών προσχολικής ηλικίας ούτε στην υγιή επαναστατικότητα των εφήβων.

Για να επανέλθουμε, σημαντικές νεότερες διαχρονικές μελέτες, επιβεβαιώνοντας τα ευρήματα της Robins, δείχνουν τη σταθερή συνέχεια σημαντικού ποσοστού προβλημάτων διαγωγής από την παιδική ηλικία στην εφηβεία και στην ενήλικη ζωή με τη μορφή της αντικοινωνικής προσωπικότητας, οικονομικών και επαγγελματικών προβλημάτων, χρήσης ουσιών ή/και βίαιης εγκληματικότητας.

Είναι δε χαρακτηριστικό ότι προγράμματα πρόληψης της επιθετικότητας που δεν αρχίζουν στην προσχολική ηλικία (!) αλλά αργότερα δεν είναι αρκετά επιτυχή. Ωστόσο, εκτός από την πρόληψη με συγκεκριμένα προγράμματα σε ομάδες κινδύνου και την έγκαιρη αντιμετώπιση αυτών των περιπτώσεων από τις αρμόδιες υπηρεσίες (ευθύνη της Πολιτείας), ας αναρωτηθούμε όλοι (γονείς, εκπαιδευτικοί, ειδικοί, κοινωνία) για τον ρόλο και την ευθύνη μας. Η ανθρώπινη ζωή είναι ανεκτίμητης αξίας. Και όταν αφαιρείται, και μάλιστα βιαίως, η πράξη δεν θα πρέπει να μένει χωρίς συνέπειες, με την επιβολή των κατάλληλων ανά περίπτωση μέτρων, π.χ. με εξειδικευμένες παρεμβάσεις αξιολόγησης και θεραπείας, για προστασία (και όχι μόνο) του ίδιου του θύτη αλλά και των άλλων μελών της κοινωνίας.