Μουσείο Φωταερίου: Στα ίχνη των γκαζιέρηδων

«Οι γκαζιέρηδες γίνονταν αγνώριστοι μετά τη δουλειά. Πριν φύγουν όλοι περνούσαν από τα λουτρά. Η ανάγκη του μπάνιου ήταν πολύ έντονη, γιατί οι μυρωδιές στο εργοστάσιο ήταν τρομερές. [Oι εργάτες] Eκαναν το μπάνιο τους, έβαζαν τα κοστούμια, την μπριγιαντίνη, τα αρώματά τους και έφευγαν».

Πρόκειται για απόσπασμα από συνέντευξη εργαζομένου στο παλαιό εργοστάσιο φωταερίου της Αθήνας έτσι όπως καταγράφηκε από τον ιστορικό Γιάννη Στογιαννίδη για λογαριασμό του ομώνυμου μουσείου που αναδεικνύει ένα από τα λίγα σωζόμενα μνημεία βιομηχανικής κληρονομιάς της πρωτεύουσας. Παρά τη σύντομη διαδρομή του –προστέθηκε στον μουσειακό χάρτη μόλις το 2013 –εφέτος κατόρθωσε να αποσπάσει μια σημαντική διάκριση και τη γιορτάζει με σειρά εκδηλώσεων. Είναι το τιμώμενο μουσείο του ελληνικού τμήματος του Διεθνούς Συμβουλίου ICOM επ’ ευκαιρία της εφετινής 18ης Μαΐου, η οποία έχει καθιερωθεί ως Διεθνής Ημέρα Μουσείων και το θέμα της για το 2015 έχει τίτλο «Μουσεία για μια κοινωνία με προοπτικές».

«Αυτή η διάκριση είναι πολύ σημαντική για εμάς για δύο λόγους» εξηγεί η κυρία Μαρία Φλώρου, διευθύντρια του Βιομηχανικού Μουσείου Φωταερίου. «Ο ένας είναι ότι η λειτουργία μας ξεκίνησε εδώ και δύο μόλις χρόνια, είμαστε πολύ νέοι δηλαδή στο μουσειακό τοπίο. Ο άλλος, το γεγονός ότι το θέμα της βιωσιμότητας το ταίριαξαν με εμάς. Και όταν λέμε βιωσιμότητα εννοούμε όχι μόνο οικονομική –η οποία ούτως ή άλλως είναι πολύ δύσκολη –αλλά και κοινωνική, που έχει να κάνει με συνεργασίες και γενικότερα με την απήχηση σε ευρύτερο κοινό».

Η κυρία Φλώρου κάνει μια αναφορά και στον σκόπελο του οικονομικού με δεδομένο ότι το εισιτήριο είναι συμβολικό, πολλές από τις δράσεις του μουσείου προσφέρονται δωρεάν, υπάρχουν θέματα συντήρησης, ενώ δεν υπάρχει και δυνατότητα για μεγάλο αριθμό προσωπικού. «Το μουσείο κατά κάποιον τρόπο ανήκει στον Δήμο Αθηναίων και θέλαμε πραγματικά να είναι μια προσφορά στους δημότες. Ηταν αρχή μας να μη βάλουμε υψηλό εισιτήριο» εξηγεί συγκεκριμένα. Στη συνέχεια, μιλά για το θέμα των συνεργασιών. Λέει ότι γίνεται συστηματική προσπάθεια να αξιοποιηθούν οι χιλιάδες επισκέπτες της Τεχνόπολης μέσα από τις πολλές και διαφορετικές εκδηλώσεις οι οποίες διοργανώνονται εκεί. «Προσπαθούμε να τους εξηγήσουμε πού βρίσκονται κάνοντας χρήση και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ενώ μεγάλη σημασία δίνουμε και στο μαθητικό κοινό» λέει η κυρία Φλώρου, επισημαίνοντας τα ειδικά σχεδιασμένα εκπαιδευτικά προγράμματα και τις ξεναγήσεις που «τρέχουν» στο μουσείο. Αναφέρει τους υπολογισμούς, σύμφωνα με τους οποίους το 2015 αναμένεται να «κλείσει» με 12.000 μαθητές, οι οποίοι όχι μόνο θα έχουν επισκεφθεί το μουσείο αλλά θα έχουν συμμετάσχει και σε κάποιο εργαστήρι ή εκπαιδευτικό πρόγραμμα.

«Ταυτόχρονα όμως», συνεχίζει η κυρία Φλώρου, «προσπαθούμε να προσεγγίσουμε και μεμονωμένους επισκέπτες μέσω συνεργιών με άλλους χώρους και φορείς. Ενδεικτικά αναφέρουμε τη συνεργασία μας με το Μουσείο Ελληνικής Παιδικής Τέχνης που έχουμε στις 24 Μαΐου όπου το κοινό του εκείνη την ημέρα θα βρεθεί στην Τεχνόπολη για να συμμετάσχει σε ένα εργαστήρι. Πρόσφατα, επίσης, διοργανώσαμε εργαστήρι με το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο. Είμαστε σε επικοινωνία με άλλους φορείς βιομηχανικής κληρονομιάς όπως το Πολιτιστικό Ιδρυμα της Τράπεζας Πειραιώς που έχει μουσεία εκτός Αθηνών και οργανώνουμε από κοινού μια δράση για τον προσεχή Σεπτέμβριο. Σκοπός μας είναι να διευρύνουμε το δίκτυο επαφών μας και να προσελκύσουμε κόσμο ο οποίος υπό άλλες συνθήκες δεν θα ερχόταν στο μουσείο».

Η κυρία Φλώρου στέκεται ιδιαίτερα στις αντιδράσεις των παιδιών από την επαφή τους με το μουσείο. Λέει πως εντυπωσιάζονται τόσο από την ίδια τη διαδικασία παραγωγής όσο και από το γεγονός ότι όλα αυτά τα οποία βλέπουν βρίσκονται στην ίδια θέση εδώ και πάρα πολλά χρόνια. «Τους αρέσει πολύ και ο ίδιος ο χώρος» λέει και συνεχίζει: «Πέραν του ότι μαθαίνουν πολλά πράγματα καθώς τα εκπαιδευτικά προγράμματα πηγάζουν από τις θεματικές ενότητες του μουσείου, ταυτόχρονα διασκεδάζουν πολύ. Και όχι μόνο τα παιδιά. Ενα κυνήγι θησαυρού που διοργανώνουμε και έχει μεγάλη επιτυχία στις μικρές ηλικίες τώρα το έχουμε επεκτείνει και σε ενηλίκους και έχει εξίσου μεγάλη απήχηση».

Με δεδομένο το θέμα της εφετινής Διεθνούς Ημέρας Μουσείων αλλά και τη γενικότερη περί ανάπτυξης συζήτηση, πού βρίσκεται άραγε το «νήμα» της σύνδεσης; Η κυρία Φλώρου υποστηρίζει πως το γεγονός ότι το Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου έχει προστεθεί στην καθημερινότητα της Τεχνόπολης το φέρνει κοντά στην ανάπτυξη. «Κανένας δεν πηγαίνει μπροστά μόνος του» λέει συγκεκριμένα, υπογραμμίζοντας τη βούληση ενίσχυσης νέων ανθρώπων. «Κατ’ αρχάς, αυτών που έχουν να μας πουν κάτι σε ό,τι αφορά το εκπαιδευτικό κομμάτι όπου είμαστε ανοιχτοί σε προτάσεις» αναφέρει. Την επόμενη στιγμή, επισημαίνει πως η κίνηση από πλευράς της διοίκησης της Τεχνόπολης να φτιαχτεί το Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου «κουμπώνει» στην ανάγκη να φωτιστεί ένα κομμάτι της νεότερης ιστορίας της πρωτεύουσας. «Εχουμε δώσει μεγάλη έμφαση στις αρχαιότητες και ίσως το νεότερο κομμάτι να έχει μείνει λίγο πιο πίσω. Θεωρούμε λοιπόν πως έχουμε καλύψει ένα μικρό κενό. Ενα μουσείο, όμως, δεν μένει σε αυτό. Προσωπικά θεωρώ ότι το δικό μας μουσείο θα μπορεί να κάνει έναν πρώτο απολογισμό σε τρία-τέσσερα χρόνια, όταν θα έχουν αποτιμηθούν οι δράσεις του, οι οποίες θέλουμε να πηγάζουν όχι μόνο από τις θεματικές του ενότητες αλλά και να υπάρχει μια ανταλλαγή με τις τέχνες, τις φυσικές επιστήμες».

Η ανάδειξη και προστασία του παλαιού εργοστασίου φωταερίου της Αθήνας, ενός μνημείου βιομηχανικής κληρονομιάς που παρείχε ενέργεια και φωτισμό στην πρωτεύουσα για περίπου 130 χρόνια, ήταν ο πρωταρχικός στόχος της δημιουργίας του μουσείου. Η επίσκεψη σε αυτό περιλαμβάνει έναν περίπατο με 13 στάσεις σε συγκεκριμένα σημεία του εργοστασίου. Μέσα από αυτή τη βόλτα ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να ακολουθήσει τη γραμμή παραγωγής του φωταερίου, να έρθει σε επαφή με τον μηχανολογικό εξοπλισμό και τα παλαιά μηχανήματα, να ανακαλύψει τον ρόλο των επιχειρηματιών και των εργαζομένων του εργοστασίου, να γνωρίσει τις συνθήκες εργασίας και να εξοικειωθεί με έννοιες όπως η βιομηχανική κληρονομιά και η αρχαιολογία. Το μουσείο διαθέτει σημαντικά φωτογραφικά και αρχειακά τεκμήρια καθώς και οπτικοακουστικό υλικό από προβολές και συνεντεύξεις παλαιών εργαζομένων και κατοίκων της περιοχής. «Κόσμος να τρέχει, κόσμος να πηγαίνει και να έρχεται. Να ακούς φασαρία, εργαλεία να βαράνε, μουντζούρηδες να τραβάνε τα καρότσια. Η αυλή ήταν γεμάτη από λόφους με κάρβουνα» είναι ένα μόνο από τα χαρακτηριστικά αποσπάσματα που περιγράφουν την καθημερινότητα στο εσωτερικό του εργοστασίου. Το μουσείο εμπλουτίζεται επίσης με αντικείμενα από το ίδιο το εργοστάσιο με διαδραστικές εφαρμογές.

Πώς άρχισαν όμως όλα αυτά; Ηταν στα 1857 όταν ο γάλλος Φραγκίσκος Φεράλδι ανέλαβε το έργο του φωτισμού της Αθήνας με φωταέριο κατόπιν παραχωρήσεως από πλευράς του Δήμου Αθηναίων του προνομίου της εκμετάλλευσής του για μισό αιώνα. Εκτοτε, το φωταέριο θα φωτίσει τους αθηναϊκούς δρόμους για περίπου 60 χρόνια. Μία ακόμη σημαντική σελίδα ανοίγει στα 1887, όταν ο Ιωάννης Σερπιέρι αναλαμβάνει τη διοίκηση του εργοστασίου. Μια περίοδος ακμής εγκαινιάζεται για τη μικρή μονάδα φωταερίου της Αθήνας. Αεριοφυλάκια, ατμολέβητες, ατμομηχανές, μονάδες καθαρισμού και άλλα κτίρια ξεπηδούν σταδιακά μέσα στο οικόπεδο έκτασης περίπου 30 στρεμμάτων. Η ανάπτυξη αυτή συνδέεται με την επέκταση της χρήσης του φωταερίου ως μορφής ενέργειας στα σπίτια και στα εργοστάσια. Το 1938 η επιχείρηση περιέρχεται στον Δήμο Αθηναίων ενώ το 1952 ιδρύεται η Δημοτική Επιχείρηση Φωταερίου Αθηνών (ΔΕΦΑ). Ωστόσο μεταπολεμικά το φωταέριο χάνει συνεχώς έδαφος σε σχέση με τον ηλεκτρισμό και τις νέες μορφές ενέργειας. Στο πλαίσιο αυτό, οι φούρνοι του εργοστασίου φωταερίου έσβησαν οριστικά το 1984 και δύο χρόνια αργότερα ο χώρος χαρακτηρίστηκε διατηρητέο ιστορικό μνημείο από το υπουργείο Πολιτισμού και ξεκίνησαν μελέτες για την αξιοποίησή του. Το 1999 φιλοξενήθηκαν οι πρώτες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις στις εγκαταστάσεις του εργοστασίου και το 2013 εγκαινιάστηκε το Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου, γεγονός που άνοιξε μια νέα σελίδα στην ιστορία του παλαιού εργοστασίου.