Την 28η Οκτωβρίου 1940, στις τρεις πριν ξημερώσει, ο ιταλός πρέσβης παρέδωσε στον έλληνα πρωθυπουργό Ιωάννη Μεταξά τηλεγράφημα. Η Ιταλία ζητούσε από την Ελλάδα, χωρίς ιδιαίτερους τοπικούς προσδιορισμούς, να επιτρέψει την ελεύθερη διέλευση από την ελληνική επικράτεια των ιταλικών στρατευμάτων και την παράδοση στρατιωτικών σημείων της χώρας. Τρεις ώρες διορία για την απάντηση έθετε το τελεσίγραφο. Ο πρωθυπουργός απάντησε αμέσως: «Αρα, έχουμε πόλεμο».

Αυτό το «Αρα, έχουμε πόλεμο» ο λαός το μετέτρεψε στο «Οχι» που γιορτάζουμε σήμερα. Οι προκλήσεις του φασιστικού ιταλικού καθεστώτος των προηγούμενων μηνών είχαν εξαντλήσει την υπομονή των Ελλήνων, έχοντας προσβάλει την εθνική αξιοπρέπεια.

Το ιταμό αίτημα της Ιταλίας εξήψε το φιλότιμο των Ελλήνων, που μετατράπηκε, όπως αποδίδεται από μαρτυρίες της εποχής, σε πολεμικό ενθουσιασμό, σε αυτοθυσία και, τελικά, σε εθνικό θρίαμβο.

Το καθεστώς Μεταξά ήταν μια στυγνή δικτατορία. Αλλά οι Ελληνες του 1940 ήξεραν να διακρίνουν. Το «Οχι» που είπαν ήταν καθαρό από πολιτικές αποχρώσεις. Ηταν εθνικό.

Εθνικός και συνταγματικός πατριωτισμός

Στις 13 Οκτωβρίου, όσοι παρακολούθησαν τη συνεδρίαση της ισραηλινής Βουλής είδαν τον πρόεδρό της Αμίρ Οχάνα, βουλευτή του κεντροδεξιού κόμματος Λικούντ, να φορά για λίγο το εβραϊκό κιπά όταν, στην προσφώνησή του προς τον αμερικανό πρόεδρο, χρειάστηκε να παραθέσει στίχους από τη Βίβλο. Πίσω του στέκονταν τα ιερά σύμβολα του ιουδαϊσμού.

Ο πατριωτισμός των Ισραηλινών είναι εβραϊκός· είναι ο πατριωτισμός της ιστορικής συνέχειας, της επανόδου στους ιερούς τόπους των προγόνων, της ίδρυσης και διατήρησης ενός εβραϊκού κράτους.

Στις 14 Οκτωβρίου κυκλοφόρησαν στις Ηνωμένες Πολιτείες τα απομνημονεύματα του συντηρητικού πρώην δικαστή του Ανωτάτου Δικαστηρίου της χώρας Αντονι Κένεντι. Στις σελίδες τους, άμεσα προσβάσιμες ως ψηφιακό βιβλίο, μπορεί κανείς να διαπιστώσει ότι για τους Αμερικανούς ο πατριωτισμός είναι η προσήλωση στις φιλελεύθερες δημοκρατικές αξίες που αποτυπώνει και κατοχυρώνει το Σύνταγμά τους και ότι η αμερικανική ιστορία συνοψίζεται στους αγώνες των Αμερικανών για την πραγμάτωση αυτών των αξιών.

Ο εθνικός πατριωτισμός στο Σύνταγμα

Το Σύνταγμά μας ενσωματώνει πρόδηλα στις ρυθμίσεις του τον εθνικό πατριωτισμό.

Ολες οι εξουσίες που προβλέπονται σε αυτό «πηγάζουν από τον Λαό», αλλά «υπάρχουν υπέρ αυτού [του Λαού] και του Εθνους». Η εθνική κυριαρχία, το εθνικό συμφέρον, η εθνική ασφάλεια, ο εθνικός πλούτος είναι συνταγματικές αξίες. Η ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης αποτελεί συνταγματική αποστολή της παιδείας.

Πατρίδα και Ελληνισμός επανέρχονται στο Σύνταγμα: Το κράτος οφείλει να μεριμνά για τη διατήρηση των δεσμών του απόδημου Ελληνισμού με τη μητέρα πατρίδα. Ο απόδημος Ελληνισμός, αν διατηρεί πραγματικό δεσμό με τη χώρα, μπορεί να ψηφίζει στις βουλευτικές εκλογές. Κάθε Ελληνας είναι υποχρεωμένος να συντελεί στην άμυνα της πατρίδας.

Αλλά και πέραν αυτών, μια άλλη συνταγματική διάταξη ενθρονίζει καίρια το Εθνος στους δημοκρατικούς μας θεσμούς. Είναι το άρθρο 51, παράγραφος 2 του Συντάγματος σύμφωνα με το οποίο «[ο]ι βουλευτές αντιπροσωπεύουν το Εθνος». Μια διάταξη που ακούμε συχνά να την επικαλούνται όσοι από τους βουλευτές ξεφεύγουν από την κομματική πειθαρχία, της οποίας όμως το νόημα μόνο εξ αντιδιαστολής με την έννοια του Λαού μπορεί να συναχθεί.

Οι βουλευτές αντιπροσωπεύουν το Εθνος. Τελεία. Ο συνταγματικός νομοθέτης δεν ξέχασε τον Λαό. Θέλησε να μην τον περιλάβει. Με ό,τι αυτό ερμηνευτικά συνεπάγεται.

Η συνύπαρξη

Αυτές όλες οι συνταγματικές αναφορές – στο Εθνος, στον Ελληνισμό, στην πατρίδα – περιορίζουν τη δημοκρατία και τα δικαιώματα; Καθιδρύουν το χρέος, το ατομικό και συλλογικό, της διατήρησης της εθνικής μας ταυτότητας; Θέλει το Σύνταγμα ένα ελληνικό κράτος εθνικής συνέχειας, όπως είναι το εβραϊκό;

Ο πρόεδρος της ισραηλινής Βουλής, μέλος ενός κόμματος που κυβερνά μαζί με τα πιο ακραία κόμματα ορθόδοξου ιουδαϊσμού, είναι γνωστό ότι με τον σύζυγό του μεγαλώνουν τα δύο παιδιά τους που απέκτησαν με παρένθετη μητρότητα. Ο πιο ακραίος φιλελευθερισμός συστεγάζεται με τον πιο ακραίο συντηρητισμό και συνυπάρχουν στην ίδια κυβερνητική παράταξη, στην ίδια κοινωνία. Κάτι που λέει πολλά για το πώς θα ήταν ένα κράτος αν δεν χρειαζόταν να μεταβληθεί σε κράτος-στρατό για να επιβιώσει.

Κάτι που ακόμη – ας μου επιτρέψουν οι αναγνώστες αυτή την αλληλουχία – συναντά τη δικαστική κληρονομιά του Αντονι Κένεντι, συντηρητικού μεν δικαστή, που όμως συγκρότησε την προοδευτική πλειοψηφία, με την οποία το 2015 το Ανώτατο Δικαστήριο των Ηνωμένων Πολιτειών έκρινε ότι ίδιον του γάμου είναι η αγάπη και η αφοσίωση των συντρόφων, όχι το φύλο τους. Ο συνταγματικός πατριωτισμός παρενέβη εδώ στην κοινωνία και υπαγόρευσε την έννοια της οικογένειας, το κύτταρο του Εθνους.

Ο «πατριωτισμός των Ελλήνων»

Αυτόν τον συνδυασμό των πατριωτισμών, του συνταγματικού των δημοκρατικών αξιών και του εθνικού, της μνήμης και της συνέχειας αποτυπώνει το Σύνταγμά μας στο άρθρο 120.

Επαναλαμβάνει μια διηνεκή, από το 1823, διακήρυξη των ελληνικών Συνταγμάτων, ότι «η τήρηση του Συντάγματος επαφίεται στον πατριωτισμό των Ελλήνων». Προσθέτει όμως και τα εξής: «…που δικαιούνται και υποχρεούνται να αντιστέκονται με κάθε μέσο εναντίον οποιουδήποτε επιχειρεί να το καταλύσει με τη βία». Θεσπίζεται, δηλαδή, ρητά πλέον ως υποχρέωση η αντίσταση με «κάθε μέσο», δηλαδή και με τη θυσία ακόμη της ζωής του Ελληνα που αντιστέκεται.

Η ιστορική προέλευση της διάταξης και το περιεχόμενο της υποχρέωσης που θεσπίζει μας δείχνουν την εμβέλειά της. Δάνειο από το ισπανικό Σύνταγμα του 1812, ένα κείμενο πατριωτικής έξαρσης κατά των Γάλλων, οι Επαναστάτες μας του 1823 ταύτισαν τη διατήρηση του Συντάγματος με την ανεξαρτησία της πατρίδας. Και ο συνταγματικός νομοθέτης του 1975, που συμπλήρωσε τη διάταξη, επέβαλε στον Ελληνα την υποχρέωση αυτοθυσίας, αν πρόκειται να υπερασπιστεί έτσι τις δημοκρατικές αξίες του Συντάγματος.

Ο εθνικός πατριωτισμός συνδυάζεται με τον συνταγματικό στο άρθρο αυτό.

Οπως και στο μνημείο του Αγνωστου Στρατιώτη, εμπρός από την ελληνική Βουλή, χώρος όπου η δημοκρατία συναντά την εθνική μνήμη. Αρχιτεκτονικό σύνολο, εκφράζει την Ελλάδα του σήμερα, όπως ο Παρθενώνας την αρχαιότητα και η Αγια-Σοφιά τον βυζαντινό Ελληνισμό. Ο νεκρός οπλίτης του ναού της Αφαίας Αθηνάς, το καντήλι με το άσβεστο φως και τον σταυρό μπροστά του, οι Εύζωνες συνθέτουν το αδιαίρετο τρίπτυχο της ιστορίας μας και πάνω τους το Βουλευτήριο, έδρα και σύμβολο της λαϊκής κυριαρχίας.

Με το στεφάνι που θα καταθέσουν μεθαύριο οι Αρχές στο μνημείο αυτό, πατρίδα και δημοκρατία μαζί θα εκφράσουν την ευγνωμοσύνη τους στους πεσόντες πατριώτες του «Οχι».