Η ετεροχρονισμένη απονομή (το 2019) του βραβείου Νομπέλ 2018 στην Ολγκα Τοκάρτσουκ, επιβεβαίωνε αυτό που ήταν ήδη γνωστό: πως πρόκειται για τη σημαντικότερη πεζογράφο της Πολωνίας. Θα περίμενε κανείς ότι μετά το βραβείο η συγγραφέας αυτή, που μας έδωσε τα εξαίσια μυθιστορήματα Πλάνητες, Οδήγησε το αλέτρι σου πάνω από τα οστά των νεκρών και Τα βιβλία του Ιακώβ, δεν θα εξέδιδε ένα μυθιστόρημα της ίδιας αξίας.
Με το Εμπούσιον, που κυκλοφόρησε το 2022, η Τοκάρτσουκ τους διέψευσε όλους. Οχι μόνο γιατί δημοσίευσε ένα βιβλίο αντίστοιχης ποιότητας αλλά και επειδή πρόκειται για μυθιστόρημα που ενώ σε πολλά μοιάζει με τα προηγούμενα, σε άλλα τόσα διαφέρει.
Πολύ συχνά η επιτυχία οδηγεί στη μανιέρα. Η Τοκάρτσουκ όμως εισάγει εδώ το στοιχείο της ειρωνείας επιλέγοντας ένα θέμα που το πραγματεύτηκε με τρόπο ανεπανάληπτο έναν αιώνα νωρίτερα ο Τόμας Μαν στο αριστουργηματικό του Μαγικό Βουνό: αυτό της αρρώστιας και της κρίσης των αξιών του πολιτισμού.
Η σπουδαία λογοτεχνία μάς δείχνει, ανάμεσα στα άλλα, και πως το παρελθόν όχι μόνο ζει αλλά και μεταμορφώνεται στο παρόν. Η μεγάλη λογοτεχνία μπορεί να παράγει λογοτεχνία χωρίς να αναπαράγεται. Να γίνεται δηλαδή κάτι άλλο, όχι ακριβώς συγκρίσιμο αλλά εν πολλοίς διαφορετικό. Κι αυτό συμβαίνει στο Εμπούσιον.
Ολγκα Τοκάρτσουκ. Εμπούσιον. Μετάφραση Αναστασία Χατζηγιαννίδη. Εκδόσεις Καστανιώτη, 2024, σελ. 352, τιμή 18 ευρώ
Σεξιστικά σχόλια
Είναι Σεπτέμβριος του 1913 και βρισκόμαστε, έναν χρόνο πριν από το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στο σανατόριο Γκέρμπερσντορφ της Κάτω Σιλεσίας. Το σανατόριο είναι από τα πιο διάσημα στην Ευρώπη για τη θεραπεία ασθενειών «θώρακος και τραχήλου». Εκεί μεταβαίνει ο Μετσίσλαβ Βόινιτς, φυματικός φοιτητής του πολυτεχνείου της Λεόπολης (του σημερινού Λβιβ της δυτικής Ουκρανίας), με την ελπίδα να θεραπευθεί.
Τον παρακολουθούμε να ανεβαίνει στο σανατόριο, να συναναστρέφεται με τους άλλους ασθενείς και το προσωπικό, να συμμετέχει στα δείπνα και σε συζητήσεις για πλείστα όσα: για την τέχνη, την κοινωνία, τη θρησκεία, τη λογική και τα ένστικτα, για την Ευρώπη και το μέλλον του κόσμου. Οσοι μιλούν γι’ αυτά στην πραγματικότητα αναφέρονται στον εαυτό τους – και δεν καταλήγουν σε συμπεράσματα. Με ειρωνεία τα παρουσιάζει η συγγραφέας, ιδιαίτερα όταν η μόνιμη κατάληξη είναι πως οι γυναίκες συνιστούν κατώτερα πλάσματα.
Η Τοκάρτσουκ αντλεί τα σεξιστικά σχόλια που βάζει στο στόμα των ανδρών ασθενών του σανατορίου από ένα πλήθος σημαντικών ποιητών, πεζογράφων και φιλοσόφων: από τον Ιερό Αυγουστίνο, τον Πλάτωνα και τον Κάτωνα ως τον Σιμωνίδη τον Κείο, τον Ντ. Χ. Λόρενς, τον Γέιτς, τον Μίλτον, τον Στρίντμπεργκ, τον Κόνραντ, τον Δαρβίνο, τον Φρόιντ, τον Αριστοφάνη, τον Σαίξπηρ – και πολλούς άλλους.
Αλλά προσοχή: τα σχόλια είναι παραφθαρμένα, γιατί αλλιώς εύκολα θα μπορούσε κανείς να κατηγορήσει τη συγγραφέα ότι διακατέχεται από σαρωτικές γενικεύσεις και προκαταλήψεις, καταφεύγοντας στον πρωθύστερο ψόγο.
Από τα παραθέματα που καλύπτουν ένα τεράστιο ιστορικό βάθος η Τοκάρτσουκ προϋποθέτει αναγνώστες υψηλού επιπέδου, ικανούς να κινηθούν με άνεση στο δοκιμιακό πεδίο που αναπτύσσεται μέσα στην αφήγηση και σε κάνει να θαυμάζεις τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί συνεκτικά μέσα στην αφήγηση.
Κρίση του πολιτισμού
Ο Βόινιτς, πρωταγωνιστής του Εμπούσιον, είναι ένα χαρακτήρας διαφορετικός από τον Χανς Κάστορπ στο Μαγικό Βουνό του Τόμας Μαν. Νομίζω πως εδώ η Τοκάρτσουκ μεταχειρίζεται ένα τρικ προκειμένου να παγιδεύσει τον συγγραφέα σχετικά με το μέλλον της Ευρώπης – ένας προβληματισμός πολύ έντονος στις μέρες μας με την πολιτική και ηθική κρίση που διέρχεται η Γηραιά Ηπειρος.
Η Τοκάρτσουκ γράφει στην πραγματικότητα για την εποχή της και προειδοποιεί για το ειρωνικό περιεχόμενο που της αποδίδει από τον υπότιτλο ακόμη του βιβλίου της. Διότι τι θα πει άραγε «κλιματοθεραπευτικό θρίλερ»; Μήπως μας βγάζει λιγάκι τη γλώσσα; Μπορεί.
Οι συζητήσεις των ασθενών στο σανατόριο είναι σαν να διεξάγονται στο κρεβάτι του ψυχαναλυτή. Η κουλτούρα προσφέρει παραδείγματα αλλά δεν αποδεικνύει τη συνοχή του κόσμου, γιατί, αν υπήρχε, τα δραματικά γεγονότα που ακολούθησαν έναν χρόνο αργότερα, με το ξέσπασμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, δεν θα ακολουθούσαν.
Είναι ενδεχομένως εντυπωσιακό που ενώ τα αρνητικά σχόλια περί γυναικών τα αντλεί από τους άνδρες, η Τοκάρτσουκ δεν παραπέμπει και σε κάποια αντίστοιχα διατυπωμένα από γυναίκες. Οι άνδρες μιλούν συνεχώς για τα πάντα και οι γυναίκες παραμένουν στην αφάνεια. Αλλά το δίπολο υπάρχει και ορίζει την εποχή.
Το Εμπούσιον είναι λέξη φτιαχτή: είναι το πλατωνικό «συμπόσιο» και η «Εμπουσα», ένας θηλυκός δαίμονας που σχετιζόταν με τη σεληνιακή θεότητα Εκάτη. Γι’ αυτό και το μυθιστόρημά της η συγγραφέας το χαρακτηρίζει θρίλερ, όχι απλώς για να εξάψει το ενδιαφέρον και τη φαντασία του αναγνώστη, αλλά για να μας δώσει τη σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης φύσης – τόσο χαρακτηριστική στη λογοτεχνία της Κεντρικής Ευρώπης.
Οι άνδρες της Τοκάρτσουκ αντιλαμβάνονται, λίγο-πολύ, τις γυναίκες σαν πλάσματα της φαντασίας: τρομερά, επικίνδυνα και ακατανόητα.
Δισυπόστατη φύση
Σε πρώτη ανάγνωση το Εμπούσιον μπορεί να εκληφθεί ως φεμινιστικό βιβλίο, που ασφαλώς είναι – αλλά μας λέει και πολύ περισσότερα. Μας μιλάει για την αβεβαιότητα, για το δισυπόστατο της ανθρώπινης φύσης, για τους μύθους που έχουν στοιχειώσει τη δυτική φαντασία, όπως, λ.χ., αυτός που σχετίζει τη γυναίκα με τον Διάβολο. Στην καταιγιστική παρέλαση αυτών των συμβόλων οι άνδρες της Τοκάρτσουκ παρουσιάζονται αδύναμοι και φοβισμένοι και τα στερεότυπά τους για τις γυναίκες είναι ψευδή.
Το μυθιστόρημα περιέχει χαρακτήρες που ο αναγνώστης δεν θα τους ξεχάσει για καιρό: τον Τίλο, φοιτητή των καλών τεχνών από το Βερολίνο, ή τον φιλόλογο και συγγραφέα Αουγκουστ – για να αναφέρω μόνο δύο. Και βέβαια τα όσα συμβαίνουν στο σανατόριο, που ανατρέπουν τη ζωή των ασθενών και την ασφάλεια του περιβάλλοντος, το οποίο απειλείται από μια μυστήρια δύναμη του κακού, που επιτίθεται στον καθένα και αλλάζει τα πάντα. Αλλά το θρίλερ τελειώνει κι αυτό ειρωνικά – απρόοπτα και συναρπαστικά.
Το θρίλερ της ζωής τους
Η Τοκάρτσουκ επέλεξε το Μαγικό Βουνό του Τόμας Μαν για να αναπτύξει τον αναμφισβήτητο φεμινισμό της, ο οποίος όμως δεν έχει σχέση με τα στερεότυπα που πολλαπλασιάζονται κάθε τόσο στις μέρες μας. Το δικό της «ταξίδι» στην κουλτούρα διαφοροποιεί ουσιωδώς το μυθιστόρημά της από το αριστούργημα του Μαν. Και η απουσία έκτυπων γυναικείων χαρακτήρων είναι η καλύτερη απόδειξη. Τα όσα συμβαίνουν στους άνδρες είναι το θρίλερ της ζωής τους, δηλαδή μεταφορικά – και όχι μόνο μεταφορικά – η κατάρρευση της πατριαρχίας.
