Τον αποκάλεσαν Δαρβίνο του νου και βιολόγο του νου, συνδέοντάς τον, έτσι, με δύο μεγάλους φυσιοδίφες: τον Λαμάρκ και τον Δαρβίνο που επέδρασαν στη σκέψη του. Και πολλοί εμβολίασαν τη θεωρία του με στοιχεία από άλλες θεωρίες και την ερμήνευσαν με ποικίλους τρόπους. Εκείνος ο βιεννέζος γιατρός ονόματι Ζίγκμουντ Φρόιντ γνώριζε ασφαλώς πολύ καλά την επανάσταση που η θεωρία του επέφερε στην ψυχιατρική – κατ’ επέκταση και στην κουλτούρα – αλλά ίσως να μη φανταζόταν ότι οι απόψεις του θα άνοιγαν ένα τόσο μεγάλο πεδίο, που ιδίως μετά τον θάνατό του το 1939 θα έφτανε να καλύψει σχεδόν όλο το πεδίο του επιστητού.

Σημαντικοί διανοητές του 20ού αιώνα συνέδεσαν τις θεωρίες του με τις δικές τους. Ανάμεσα στους επιφανέστερους ας αναφέρω τους τρεις κυριότερους εκπροσώπους της σχολής της Φρανκφούρτης: τον Αντόρνο και τον Χορκχάιμερ (για ένα διάστημα τουλάχιστον, διότι δεν ήταν βέβαια φροϊδιστές), όπως και τον Μαρκούζε. Και φυσικά τον Ζακ Λακάν, τον πιστότερο οπαδό του, που συνέδεσε την ψυχανάλυση με τη γλώσσα χρησιμοποιώντας παραδείγματα από τον Σοσίρ και τον Γιάκομπσον. (Για να ακολουθήσουν κι άλλοι: στρουκτουραλιστές, αποδομιστές και μεταδομιστές.)

Δεν υπάρχει σχεδόν ούτε μία κριτική θεωρία που να έχει αφήσει απέξω τις απόψεις του Φρόιντ, αντιμετωπίζοντάς τες είτε κριτικά είτε αρνητικά. Ιδιαίτερα στη Γαλλία η επίδρασή του υπήρξε και εξακολουθεί να είναι τεράστια. Μπορεί κανείς να φανταστεί τον Ζιλ Ντέλεζ, τον Μισέλ Φουκό, τον Λουί Αλτουσέρ ή ακόμη και τον Ρολάν Μπαρτ χωρίς τον Φρόιντ;

Φρόιντ, Μπλουμ, Λακάν

Αν περάσουμε στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, θα μπορούσε ο Χάρολντ Μπλουμ να αναπτύξει τις θεωρίες του περί άγχους της επίδρασης, προγόνων και εφήβων χωρίς το φροϊδικό υπόβαθρο; (Για να μην πούμε ότι την επιστήμη του άγχους τη δανείστηκε απευθείας από τον Λακάν.)

Ο θαυμασμός του Μπλουμ για τον Φρόιντ ως συγγραφέα ήταν απεριόριστος, παρά το ότι τον χαρακτήρισε ηθικολόγο των υποθέσεων (ό,τι κι αν σημαίνει αυτό) – κάτι που στον μεγαλοφυή γιατρό δεν θα άρεσε καθόλου.

Τον χαρακτήριζε επίσης μείζονα μεταφυσικό, παρότι οι σχέσεις του Φρόιντ με τη θρησκεία δεν ήταν καλές. Ελεγε πως η ψυχανάλυση μπορεί να πεθάνει αλλά ο Φρόιντ σαν συγγραφέας θα επιζήσει.

Κανένας άλλος, σύμφωνα με τον Μπλουμ, δεν δραματοποίησε με την ίδια δύναμη την εσωτερική ζωή και δεν ανέδειξε τον φαντασιακό κόσμο της παιδικής ηλικίας όπως ο Φρόιντ. Με τρόπο αφοριστικό, όπως το συνήθιζε, ισχυριζόταν πως το έργο του τελευταίου είναι σήμερα ό,τι και του Μοντέν την εποχή του Σαίξπηρ. Εφτασε μάλιστα στο σημείο να λέει πως ο Φρόιντ ήταν ο δεύτερος σημαντικότερος Εβραίος μετά τον Χριστό!

Η ψυχανάλυση, όρος που εισήγαγε ο ίδιος ο Φρόιντ, έφερε επανάσταση στην ιατρική, αν και σήμερα η επίδρασή της δεν είναι πλέον όσο ισχυρή ήταν στη δεκαετία του 1960, όταν ο κάθε μεσοαστός στον δυτικό κόσμο θεωρούσε περίπου υποχρέωση να διαθέτει και τον ψυχαναλυτή του. Αλλά οι θεωρίες του περί σεξουαλικότητας, libido και οιδιπόδειου συμπλέγματος, που μπορούν να γίνουν εύκολα κατανοητές από τον μέσο μορφωμένο άνθρωπο, υπερβαίνουν τα όρια της ιατρικής – με τη στενή έννοια πάντοτε. Ακόμη και τα σχετικά με το ασυνείδητο τα κατανοεί κανείς εύκολα.

Επί του προκειμένου, ο Λακάν υπήρξε πιο ριζοσπαστικός, όταν επί πολλά χρόνια ανέπτυσσε τη θεωρία πως το ασυνείδητο είναι οργανωμένο πάνω στις αρχές της γλώσσας. Κατά συνέπεια, ο σύγχρονος κριτικός λειτουργεί σαν ένα είδος ψυχαναλυτή. Πέραν αυτού, ιστορίες μας λένε οι λογοτέχνες, ιστορίες και οι ψυχαναλυτές. Δεν είναι ανεξήγητο, επομένως, που η ψυχανάλυση επέδρασε περισσότερο στη θεωρία παρά στα έργα της δημιουργικής φαντασίας, μολονότι πολλοί θεωρητικοί άντλησαν από τη λογοτεχνία – συχνά σε βαθμό υπερβολής – ψυχαναλυτικά παραδείγματα. (Λ.χ. το κλασικό μυθιστόρημα του Ντ. Χ. Λόρενς Γιοι και εραστές ερμηνεύτηκε ως κατ’ εξοχήν ψυχαναλυτικό παράδειγμα, μολονότι όταν το έγραφε ο Λόρενς δεν είχε διαβάσει τον Φρόιντ.)

Βιτγκενστάιν και Φρόιντ

Ο ίδιος ο Φρόιντ θεωρούσε τον εαυτό του πρωτίστως επιστήμονα και τον συναριθμούσε με τον Κοπέρνικο και τον Δαρβίνο. Μια μεγάλη φυσιογνωμία της φιλοσοφίας, ο Λούντβιχ Βιντγκενστάιν, θαύμαζε τον Φρόιντ, όχι όμως ως επιστήμονα, γιατί κατά τη γνώμη του η ψυχανάλυση ήταν μια υπόθεση – δεν ήταν θεωρία. Ο Βιτγκενστάιν δεν συμφωνούσε πως τα όνειρα έχουν μία και μοναδική αιτία. «Υπάρχουν πολλά διαφορετικά είδη ονείρων» έλεγε, «και δεν ισχύει μια εξήγηση για όλα».

Πού οφείλεται τότε η γοητεία της φροϊδικής ερμηνείας των ονείρων και της άποψης περί ασυνειδήτου; Η γοητεία της, κατά τον Βιτγκενστάιν, οφείλεται στο ότι απομακρύνεται από τις συνήθεις ερμηνείες και μας προσφέρει νέους τρόπους να σκεπτόμαστε και να εκφραζόμαστε, δηλαδή μια νέα, παντοδύναμη μυθολογία.

Η Βιρτζίνια Γουλφ και ο σύζυγός της Λέναρντ έτρεφαν μεγάλη εκτίμηση στον Φρόιντ. Ο εκδοτικός τους οίκος Hogarth Press εξέδωσε για πρώτη φορά στην Αγγλία τα έργα του, όπως και του Λακάν. Αυτό βεβαίως δεν σημαίνει ότι το μυθιστόρημά της Η κυρία Νταλογουέι είναι φροϊδικό έργο, όπως ισχυρίστηκαν κάποιοι.

Αλλοι συγγραφείς όμως έχουν διαφορετική γνώμη. Η Αχμάτοβα έλεγε πως η ψυχανάλυση κατέστρεψε τη λογοτεχνία επειδή οδηγούσε τη δράση και τις εικόνες σε στερεότυπα και σε κοινοτοπίες. Αλλά για την πρωτοπορία τα στερεότυπα έχουν δύναμη – εφόσον πιστέψουμε αυτό που λέει ο Μολλόυ στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Μπέκετ: «Δεν είμαι εχθρός της κοινοτοπίας». Αν οι θεωρίες του Φρόιντ ήταν τόσο ανατρεπτικές, αυτό οφειλόταν στο ότι τίποτε πλέον δεν θα πρέπει να το θεωρούμε αυτονόητο.

Δηλητηριώδης Ναμπόκοφ

Eκείνος όμως που υπήρξε κατεδαφιστικός ήταν ο Ναμπόκοφ, που αποκαλούσε τον Φρόιντ Βιεννέζο κομπογιαννίτη. Να τι είπε, για παράδειγμα, σε μια συνέντευξή του στους New York Times στις 30 Ιανουαρίου 1966, όταν ζούσε στην Ελβετία: «Δεν θέλω ένας ηλικιωμένος τζέντλεμαν από τη Βιέννη να μου επιβάλλει τα όνειρά του. Δεν βλέπω τα όνειρα που αναλύει στα βιβλία του. Δεν βλέπω ομπρέλες στα όνειρά μου. Ούτε μπαλόνια». (Αλλά βέβαια σε άδικες κρίσεις ο Ναμπόκοφ είχε προβεί και για πρώτης κατηγορίες συγγραφείς, όπως ο Ντοστογέφσκι, ο Φόκνερ ή ο Μπαλζάκ.)

Ο Φρόιντ δεν θα φανταζόταν ότι η θεωρία του θα συνδυαζόταν με τον μαρξισμό για να παραχθεί το υβρίδιο που γνωρίζουμε ως φροϊδομαρξισμό. Ούτε ότι θα ήταν για πολλά χρόνια εξαιρετικά δημοφιλής στις ΗΠΑ (μια χώρα που την επισκέφθηκε μόνο μία φορά και δεν του άρεσε διόλου). Τον ενδιέφερε πρωτίστως η Ευρώπη και ενδεχομένως να είχε εκπλαγεί που πρωτομεταφράστηκε στη Ρωσία, όπου οι απόψεις του ήταν εξαιρετικά δημοφιλείς, ώσπου το 1930 σίγησαν οι πάντες, τα έργα του απαγορεύτηκαν στη Σοβιετική Ενωση και η ψυχανάλυση θεωρήθηκε έκφραση «αστικής παρακμής». Τα έργα του κυκλοφορούσαν σε σαμιζντάντ, ώσπου μετά την κατάρρευση του κομμουνιστικού καθεστώτος, κατά την περίοδο της προεδρίας Γέλτσιν, το ενδιαφέρον για την ψυχανάλυση αναζωπυρώθηκε μετά από 70 χρόνια απαγορεύσεων και σιωπής.

Είχε βαθιά μόρφωση που υπερέβαινε την ίδια του τη θεωρία – ή πιο σωστά: που την αιμοδοτούσε. Οπως αποδείχθηκε μέσα στα χρόνια, το έργο και η θεωρία του επέφεραν βαθιά τομή στην κουλτούρα που παρακολουθεί τόσο τη νεότερη σκέψη όσο και τις συναφείς θεωρίες. Από την κουλτούρα άλλωστε αντλούσε πλήθος παραδείγματα, με κυριότερο αυτό που αποκαλείται οιδιπόδειο σύμπλεγμα, το οποίο όμως το στηρίζει στην ανάλυση του σαιξπηρικού Αμλετ. Αν μάλιστα τη συγκρίνει κανείς με το αντίστοιχο δοκίμιο του Ελιοτ του 1919, θα διαπιστώσει πόσο πιο ριζοσπαστικό, ερεθιστικό και επιδραστικό είναι το φροϊδικό κείμενο, μολονότι τότε ο Ελιοτ διατύπωσε την άποψή του περί αντικειμενικής συστοιχίας, που αποτέλεσε θεμελιακή αρχή της λεγόμενης Νέας Κριτικής που επί δεκαετίες κυριάρχησε – αλλά όχι πλέον – στους ακαδημαϊκούς κύκλους.

Φρόιντ και υπερρεαλιστές

Ο Φρόιντ είχε μεν τεράστια γνώση της παγκόσμιας κουλτούρας, όμως δεν ενδιαφερόταν για την πρωτοπορία. Εν τούτοις οι θεωρίες του θα επηρέαζαν ένα μεγάλο πρωτοποριακό κίνημα: τον υπερρεαλισμό. Μελετώντας την Ερμηνεία των ονείρων ο Αντρέ Μπρετόν συνέλαβε την ιδέα της αυτόματης γραφής που τη διατύπωσε το 1924 στο Πρώτο μανιφέστο του υπερρεαλισμού.

Ο Βιεννέζος ωστόσο δεν πολυεμπιστευόταν τους υπερρεαλιστές. Το 1921 εμφανίστηκε απρόσκλητος στην πόρτα του σπιτιού του στη Βιέννη ο Μπρετόν, αλλά εκείνος τον υποδέχθηκε ψυχρά. Ο τελευταίος, εξοργισμένος, όταν επέστρεψε στο Παρίσι τον αποκάλεσε «γέρο χωρίς γούστο» και αργότερα ισχυρίστηκε πως ούτε λίγο ούτε πολύ ο Φρόιντ τον αντέγραψε. Την ίδια τυπική υποδοχή ο ψυχαναλυτής επιφύλαξε και στον Νταλί, που τον επισκέφθηκε το 1938 στο Λονδίνο.

Παρά ταύτα, η φροϊδική επίδραση θα όριζε το υπερρεαλιστικό κίνημα για πολλά χρόνια: όχι μόνο στη λογοτεχνία και ειδικότερα στην ποίηση, αλλά με ασυγκρίτως σημαντικότερα αποτελέσματα στη ζωγραφική, στη φωτογραφία και στον κινηματογράφο. «Το όνειρο φέρει στοιχεία οργάνωσης» έγραψε ο Μπρετόν. Τα όνειρα είναι η γενεσιουργός αιτία των υπερρεαλιστικών πινάκων που θαυμάζουμε σήμερα, ενώ κυρίαρχος είναι ο ρόλος τους στις ταινίες δύο κορυφαίων σκηνοθετών: του Μπουνιουέλ (που κατάγεται από τον υπερρεαλισμό) αλλά ακόμη και του Χίτσκοκ, του Ντέιβιντ Κρόνενμπεργκ και του Ντέιβιντ Λιντς.

Οι έλληνες υπερρεαλιστές

Τρεις από τους σημαντικότερους ποιητές μας του 20ού αιώνα προέκυψαν από τον υπερρεαλισμό: ο Ελύτης, ο Εγγονόπουλος και ο Εμπειρίκος. Ο τελευταίος, όπως είναι γνωστό, εισήγαγε την ψυχανάλυση στη χώρα μας σε ανύποπτους καιρούς. Κι ένας ακόμη, ο Νικόλαος Κάλας, που στην ποίησή του δεν είναι ακριβώς υπερρεαλιστής, υπήρξε ενεργό μέλος της υπερρεαλιστής ομάδας στο Παρίσι κατά τη δεκαετία του 1930 (τον αναφέρει άλλωστε ο Μπρετόν στο Δεύτερο μανιφέστο του υπερρεαλισμού) χρησιμοποιώντας αργότερα στις τεχνοκριτικές του υπερρεαλιστικά επιχειρήματα για να αποδείξει πως οι εικόνες στη ζωγραφική της ποπ αρτ είναι τα είδωλα των υπερρεαλιστικών ειδώλων.

Αν ο υπερρεαλισμός γεννούσε μια νέα μυθοποίηση, αυτό σε μεγάλο βαθμό οφειλόταν στον Φρόιντ, στη θεωρία του οποίου βασίστηκε η πρωτοπορία, πατρίδα της οποίας είναι φυσικά η Γαλλία, γι’ αυτό, παρά τις όποιες συγγένειες, δεν πρέπει να τη συγχέουμε με τον αγγλοσαξονικό μοντερνισμό. Η πρωτοπορία ανατρέπει, ενώ ο μοντερνισμός, όπως τουλάχιστον εκφράζεται από τον Πάουντ και τον Ελιοτ, αναπαλαιώνει.

Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι τα έργα των ελλήνων υπερρεαλιστών δεν έχουν τίποτε να ζηλέψουν από τα αντίστοιχα των Γάλλων. Ο υπερρεαλισμός βρήκε εδώ γόνιμο έδαφος να αναπτυχθεί, παρά τις λοιδορίες τις οποίες υπέστησαν στην αρχή οι εκπρόσωποί του. Υποπτεύομαι ότι η αντιπάθεια του Εγγονόπουλου για τον Σεφέρη, όπως και του Κάλας απ’ ό,τι ξέρω, δεν ήταν απλό καπρίτσιο. Ενας υπερρεαλιστής δεν θα μπορούσε – παρά μόνο κατά παραχώρηση – να ταυτίζεται με έναν κατ’ εξοχήν μοντερνιστή, όπως ο Σεφέρης. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία. (Ας αναφέρω εδώ εκείνο που έλεγε ο Κάλας: πως το Αξιον εστί του Ελύτη είναι «το ποίημα του υπερεγώ».)

Ο,τι συνέβη στη λογοτεχνία, έχει το ανάλογό του και στη θεωρία. Τη βιβλιογραφία του Φρόιντ και των οπαδών του και στη χώρα μας δύσκολα πλέον μπορεί να την παρακολουθήσει κανείς.

Δεν ενδιαφερόταν για την πολιτική

Ο Φρόιντ δεν ενδιαφερόταν για την πολιτική, τουλάχιστον ως το 1938, όταν αναγκάστηκε να φύγει από τη Βιέννη. Δεν ήθελε να εγκαταλείψει την πόλη. Το έκανε μόνον όταν συνελήφθη και ανακρίθηκε από την Γκεστάπο η κόρη του Αννα και ο ίδιος κινδύνευε να τον συλλάβουν οι ναζιστές – κι ας ήταν σοβαρά άρρωστος (έπασχε από καρκίνο).

Στις 4 Ιουνίου 1938 επιβιβαζόταν στο Orient Express και εγκατέλειπε τη Βιέννη. Κάποια μέλη της οικογένειάς του δεν κατάφερε να τα πάρει μαζί του. Οι τέσσερις αδελφές του, που έμειναν πίσω, συνελήφθησαν και στάλθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η μία πέθανε από ασιτία και οι υπόλοιπες στους θαλάμους αερίων της Τρεμπλίνκα και του Αουσβιτς.

Η ψυχανάλυση γεννήθηκε τον 19ο αιώνα, όμως είναι θεωρία του 20ού. Ο εισηγητής της ανήκει στις μεγάλες μορφές του δυτικού πολιτισμού και το έργο του δεν θα πάψει να επιδρά στη σκέψη, στην έκφραση και στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τον κόσμο.

Ο Φρόιντ πέθανε το 1939 στο Λονδίνο (όπου βρίσκεται και το ντιβάνι του τού ψυχαναλυτή), μακριά από τη χώρα του, σε μια εποχή όπου κυριαρχούσε μια άλλη φυσιογνωμία (στην οικονομία αυτή τη φορά): Ο Τζον Μέιναρντ Κέινς, που οι θεωρίες του επανέρχονται – και μάλιστα εντυπωσιακά – ξανά στο προσκήνιο. Για τον Κέινς όμως την επόμενη Κυριακή.