«Με χορούς κυκλωτικούς κι άλλο τόσο ελεύθερους σαν ποταμούς»… «ώσπου η σύναξις αυτή σαν χωριό αυτόνομο να ξεδιπλωθεί».
Από τον Ομηρο, τον Πλούταρχο και τον Παυσανία, έως τους σχετικά πρόσφατους στίχους του Διονύση Σαββόπουλου έχουμε περιγραφές των κυκλωτικών ελληνικών χορών που στο σήμερα συνδέονται με το Πάσχα.
Τα χαρακτηριστικά των χορών του Πάσχα
«Αυτό που χαρακτηρίζει τους χορούς του Πάσχα είναι καταρχάς η αμφίδρομη σχέση και ο συνδυασμός τους με τα ειδικά για την ημέρα τραγούδια, η τέλεσή τους χωρίς μουσικά όργανα και τα απλά βηματικά τους μοτίβα, προκειμένου οι χορευτές να έχουν επικεντρωμένη την προσοχή στο λόγο των τραγουδιών που συχνά υπαγορεύει και την κινητική εξέλιξη. Χαρακτηριστική είναι επίσης η υποχρεωτική σχεδόν συμμετοχή, η οποία θεωρείται αναγκαία για την ευημερία όλης της κοινότητας, αναφέρει η ερευνήτρια Ζωή Μάργαρη.
Καγκελάρης στις Παπαδάτες Πρεβέζης στην Κάτω Λάκα Σουλίου
Οι εικόνες από το παρελθόν αλλά και οι φωτογραφίες στο σήμερα που αναφέρονται στους χορούς της Ανάστασης και του Πάσχα δείχνουν ένα ανθρώπινο ποτάμι να τυλίγεται και να ξετυλίγεται. Το ποτάμι των χορευτών. Τραγουδούν, κρατιούνται σφιχτά, διπλώνονται και ξεδιπλώνονται, στέκονται αντίκρυ κοιτώντας ο ένας τον άλλον στα μάτια, ακουμπούν τις πλάτες τους, τραγουδούν εκ περιτροπής, στο κενό συνομιλούν, μετέχοντας σε μια ξεχωριστή τελετουργία που εξακολουθεί να επιβιώνει στους αιώνες.
Καγκελάρης στην Ηπειρο και αλλού
Κύρια έκφραση της χορευτικής αυτής τελετουργίας, ο Καγκελάρης ή οι Κύκλες που συναντάται επί το πλείστον στην Ηπειρο, σε αρκετά χωριά των Τζουμέρκων αλλά με κύριο εκφραστή του, τις Παπαδάτες Πρεβέζης, χωριό της Λάκκας Σουλίου, όπου ο χορός επαναλαμβάνεται εκατοντάδες χρόνια τώρα και κάθε χρόνο με την ίδια θέρμη από τα μέλη της κοινότητας των Παπαδατών.
Με μικρότερη συχνότητα και κάποιες παραλλαγές ο Καγκελάρης συναντάται και στη Μακεδονία, σε χωριά τους όπου υπάρχουν ισχυρές κοινότητες Ηπειρωτών αλλά και στην Ιερισσό Χαλκιδικής, όπου συναντάται ως Καγκελευτός.
«Το νοηματικό βάρος των τραγουδιών, η ιεροπρεπής κινησιακή δομή, τα βεργολυγίσματα και τα καγκέλια, σε συνδυασμό με τις πολύπλοκες λαβές, συνθέτουν μια χορευτική τελετουργία στην οποία αποδίδονται υπερφυσικές ευγονικές δυνάμεις. Σε αντίθεση με την άποψη που ερμηνεύει τα πασχαλινά χορευτικά δρώμενα ως απλά ανοιξιάτικα ξεφαντώματα, ο συσχετισμός δυσάρεστων για την κοινότητα γεγονότων –όπως πλημμύρες, σεισμοί, θάνατοι κλπ.– με την αδυναμία επιτέλεσης του Τρανού χορού, π.χ. λόγω κακοκαιρίας, αποδεικνύει τη βαθύτερη μαγικοθρησκευτική σημασία που του αποδίδεται από τους μετέχοντες», αναλύει η κυρία Ζωή Μάργαρη.
Συμμετοχή από όλους
Ο Καγκελάρης εξελίσσεται σε ανθρώπινο ποτάμι καθώς οι χορευτές του είναι πάρα πολλοί. Κανείς δεν εξαιρείται, κανείς δε μένει έξω από το χορό αυτό, όλοι συμμετέχουν. Πρόκειται για χορό που αφορά όλη την κοινότητα και όχι μόνο την τοπική. Σε αυτόν μετέχουν γυναίκες, άντρες, νέοι, γέροι και παιδιά του χωριού αλλά και όσοι έχουν έρθει επισκέπτες σε αυτό.
Το ζητούμενο είναι η συμμετοχή όλων, η επικοινωνία. Για το λόγο αυτό ο χορός είναι απλός στα βήματά του. Δε χρειάζεται ιδιαίτερη δεξιοτεχνία. Όμως ο Καγκελάρης, αν και απλός έχει διακριτά χαρακτηριστικά.
Οι αρχαίες ρίζες του Καγκελάρη
«Ο Καγκελάρης, ως χορός και τραγούδι έχει τις ρίζες του, όπως και όλοι οι ελληνικοί κυκλoτεροί χοροί, στις γιορτές των αρχαίων Ελλήνων, προς τιμήν της Δήμητρας και της Περσεφόνης», αναφέρει ο δάσκαλος και συγγραφέας Σωκράτης Βασιλείου στο βιβλίο του «Καγκελάρης Παπαδατών», ο κορυφαίος πασχαλινός Ηπειρώτικος χορός».
Από το διθύραμβο στον Καγκελάρη
«Με την πάροδο του χρόνου και την εξέλιξη των κοινωνιών, οι γιορτές αυτές συνδέθηκαν και ενοποιήθηκαν με τις γιορτές του Διόνυσου, του Θεού της βλάστησης, του αμπελιού, του κρασιού, του τραγουδιού, του κεφιού και της χαράς». «Tο άσμα-τραγούδι των χορών αυτών των γιορτών, ήταν ο διθύραμβος, και ο χορός που τον συνόδευε, λεγόταν διθυραμβικός».
«Ο χορός του θησέα»
Αέρανος ή Αγέρανος χορός μιμείται κινησιολογικά το πέταγμα των Γερανών. Ανήκει στους φιδωτούς ή λαβυρινθώδεις χορούς της χαράς και της νίκης..Είναι ο χορός, που χόρεψε ο ημίθεος Θησέας με τις επτά κόρες και τους επτά νεανίες αμέσως μετά την εξόντωση του Μινώταυρου έξω από το λαβύρινθο του βασιλιά Μίνωα, στην Κρήτη
Ολοι μαζί διπλώνονται και ξεδιπλώνονται σε μια ξεχωριστή τελετουργία που επιβιώνει ανά τους αιώνες. Η Δώρα Στράτου συμπεριλαμβάνει τον Καγκελάρη στο βιβλίο της με τίτλο: “Αρχαίοι Παραδοσιακοί Χοροί”, και τον αποκαλεί “Γέρανο”, ή “Αγέρανο”, “Λαβύρινθο” και “Χορό του Θησέα”».Το ίδιο αυτό τελετουργικό περιγράφεται και στους Ομηρο, Πλούταρχο και Παυσανία.
Οι αναφορές στον Ομηρο
«Ο Όμηρος στην Ιλιάδα, Ραψωδία Σ΄, στίχοι 590 κ.ε. περιγράφει τον χορό αυτόν, καθαρά και με λεπτομέρεια, παραθέτει ο Σωκράτης Βασιλείου: «Αγόρια και κορίτσια, πιασμένα χέρι-χέρι, χορεύουν κυκλικά σε μία σειρά και άλλοτε χωρισμένα σε δύο σειρές, ‘‘κατά στίχας’’, απέναντί τους, πρόσωπο με πρόσωπο». «Ο διθυραμβικός χορός, δηλαδή, χορευόταν πρώτα σε σχήμα κύκλου, γύρω από το βωμό του Θεού και συνέχεια διπλωνόταν, έκανε δίπλες, διπλογυρίσματα».
«Ο χορός της Αριάδνης»
Ο χορός της Αριάδνης με την ίδια το Διόνυσο, Σάτυρους και Μαινάδες. Μελανόμορφος αμφορέας με λαιμό. περίπου 600-575 π.Χ. Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο, 96.9.9
«Ο Πλούταρχος στο έργο του, ‘‘ΘΗΣΕΥΣ, 21’’, προσφέρει κι αυτός, αδιάψευστη πληροφορία ότι στην εποχή του, τον 2ο αιώνα μετά Χριστόν, «…χορεύονταν ( ο χορός) στη Δήλο, όπως ακριβώς ήταν, οι περιστροφικοί δρόμοι και οι διαβάσεις, (αναδιπλώσεις) του Λαβύρινθου με κάποιο ρυθμό, που έχουν οι περιστροφικές και αραιές κινήσεις των χορευτών».
«Ο Παυσανίας στα “ΒΟΙΩΤΙΚΑ”, τον ονομάζει “Χορό της Αριάδνης” .
Καγκελάρης Παπαδατών Πρεβέζης
Ιδιαίτερο λαογραφικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η σθεναρή επιβίωσή του Καγκελάρη, στις Παπαδάτες Πρεβέζης, στην Κάτω Λάκκα Σουλίου. Το τελετουργικό έθιμο πραγματοποιείται κάθε Πάσχα εδώ και πολλά πολλά χρόνια – πιθανότητα από την αρχή της δημιουργίας της κοινότητας – και δεν έχει παραλειφθεί καμία χρονιά, ούτε καν τη χρονιά της έξαρσης του κορωνοϊού, όπου οι χορευτές στις παραδοσιακές τους στολές, προσέθεσαν τη μάσκα.
Στις Παπαδάτες Πρεβέζης ο χορός παρουσιάζει ξεχωριστό χαρακτήρα. Ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του είναι η σταδιακή ανάπτυξή του, από την Κυριακή του Πάσχα και κάθε πρωί ή και απόγευμα έως την τελική κορύφωσή του τελετουργικού αυτού χορού, την Παρασκευή της Διακαινησίμου, ημέρα κατά την οποία γιορτάζεται η Παναγιά ( Εορτή της Ζωοδόχου Πηγής).
Αλλο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Καγκελάρη των Παπαδατών είναι ότι πλαισιώνεται από 19 τραγούδια. Διασώθηκαν από τα στόματα των ίδιων των Παπαδατών που χρονιά τη χρονιά τα επαναλάμβαναν εν χορώ, τις ίδιες πάντα μέρες: Τις έξι ημέρες της εβδομάδας της Λαμπρής, λεγόμενης και εβδομάδας της Διακαινησίμου.
Πρόκειται για μοναδική τελετουργία που προκαλεί το ενδιαφέρον της επιστήμης της λαογραφίας. Ετσι φέτος, στην φετινή κορύφωση του χορευτικού δρώμενου που ξεκινά σήμερα, την προσεχή Παρασκευή, τις Παπαδάτες θα επισκεφτεί ο αναπληρωτής καθηγητής με γνωστικό αντικείμενο την λαογραφία και τον ελληνικό παραδοσιακό χορό, από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Χρήστος Παπακώστας προκειμένου να το καταγράψει και να το μελετήσει.
Μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς
Παράλληλα, ο τοπικός λαογραφικός σύλλογος «Ο Καγκελάρης» και η Κοινότητα Παπαδατών καταβάλλουν προσπάθεια να αναγνωριστεί ότι ο τοπικός αυτός ιδιομορφικός χορός αποτελεί μέρος του άυλου πολιτισμού και να καταγραφεί ως μνημείο της παγκόσμιας κληρονομιάς.
Από γενιά σε γενιά
Τα τραγούδια του, που μεταδίδονταν προφορικά από γενιά σε γενιά, για πρώτη φορά πριν από περίπου τριάντα χρόνια συλλέχθηκαν και καταγράφηκαν σε έκδοση του Μορφωτικού και Εκπολιτιστικού Συλλόγου Παπαδατών Πρεβέζης ο Αγιος Κοσμάς υπό την επιμέλεια του Βασίλη Μπόκια, ενώ κάποια από αυτά ηχογραφήθηκαν σε στούντιο και συνόδευσαν το βιβλίο «Καγκελάρης Παπαδατών», ο κορυφαίος πασχαλινός Ηπειρωτικός χορός», του Σωκράτη Βασιλείου από τις Εκδόσεις Ηπειρος – Απειρος Χώρα.
Το τελετουργικό
Οι χορευτές φτιάχνουν το κύκλο τοποθετώντας ο καθένας από αυτούς το δεξί του χέρι στο μπράτσο του προηγούμενου και κρατώντας το αριστερό τους χέρι κλειστό ώστε να κρατηθεί ο επόμενος. Το τελετουργικό που έρχεται από το βαθύ παρελθόν τοποθετεί στο κύκλο πρώτους τους άνδρες και μάλιστα κατά ηλικιακή σειρά και στη συνέχεια τις γυναίκες και τα παιδιά.
Το χορευτικό του μοτίβο αποτελείται από 5 κινήσεις, που επαναλαμβάνονται σ’ όλη τη διάρκεια του τραγουδιού, ενώ κάθε ημιστίχιο επαναλαμβάνεται τέσσερις φορές.
Χωρίς μουσικά όργανα
Δεν υπάρχει συνοδεία μουσικών οργάνων, η μουσική παράγεται μόνο από τις φωνές των χορευτών ενώ έντονα, εκτός από το χορευτικό ρυθμό και το αντίστοιχο χτύπημα των ποδιών, αντηχεί και το φορτισμένο συναίσθημα. Ο χορός και το τραγούδι του Καγκελάρη αν και θεωρείται χαρμόσυνο γεγονός, για αυτό άλλωστε και τελείται την εβδομάδα της Ανάστασης, δεν έχει καμιά σχέση με αυτό που ονομάζουμε γλέντι
Η κυριαρχία της αντιφωνίας
Ο τρόπος του τραγουδιού στηρίζεται στην αντιφωνία. Μια πρώτη ομάδα της χορευτικής ομάδας τραγουδά, συνήθως οι πιο έμπειροι και άρα γνώστες των τραγουδιών και επαναλαμβάνει μια δεύτερη ομάδα που συχνά αποτελείται από τους νεότερους που τα ακούσματα δεν τους έχουν ακόμη γίνει βίωμα.
Η θεματική των τραγουδιών
Τα τραγούδια αναφέρονται στην ξενιτειά, την τουρκοκρατία, τον πόλεμο στο Σούλι αλλά και τον έρωτα, τους παράνομους καρπούς του, την τιμή και φυσικά στα Χριστιανικά ήθη. Πρόκειται για ένα μουσικό θεματικό σύνολο που διατρέχει και καλύπτει την καθημερινότητα των ανθρώπων, όπως περίπου τη βίωναν την περίοδο της Τουρκοκρατίας όπου το έθιμο διατηρείται παρά την υποδούλωση και επιπλέον έχει και λειτουργικό ενδιαφέρον.
Χορός συνδεδεμένος με το Πάσχα
Ο χορός είναι απόλυτα συνδεδεμένος με το Πάσχα. Ξεκινά να χορεύεται τον πρωί της Κυριακής μετά τη λεγόμενη «Λειτουργία της Αγάπης», στην πλατεία του χωριού. Την Τρίτη του Πάσχα όπου παραδοσιακά στις Παπαδάτες γιορτάζει ο Αγιος Γεώργιος ο χορός τελείται αμέσως μετά τη Θεία Λειτουργία στον περίβολο χώρο της Εκκλησίας. «Επιστρέφει» στην πλατεία του χωριού για τις επόμενες ημέρες ενώ την Παρασκευή το πρωί, χορεύεται έξω από το ξωκλήσι της Ζωοδόχου Πηγής, αμέσως μετά τον εκκλησιασμό.
Το δίπλωμα του χορού και η κορύφωση του δρώμενου
Το απόγευμα της ίδιας ημέρας έρχεται η κορύφωση του χορευτικού εθίμου και το δίπλωμά του. Στη Μητρόπολη των Παπαδατών θα τελεστεί δοξολογία. Στη συνέχεια το εκκλησίασμα θα κατακλύσει την πλατεία και θα σχηματίσει τον μεγάλο κύκλο των χορευτών. Πολλά τραγούδια θα ειπωθούν μέχρι λίγο πριν τη δύση του ηλίου οπότε ο Παπάς του χωριού θα γίνει ο πρωτοχορευτής, ο καγκελάρης και όλοι μαζί με το παράγγελμα του τραγουδιού θα κάνουν «δίπλα το χορό» και θα ολοκληρώσουν το πενθήμερο χοροτελετουργικό δρώμενο.
«Καγκελάρη του χορού, κάνε δίπλα το χορό.
Κάνε δίπλα το χορό, διπλοκαγκελίσματα.
Κάνε δίπλα το χορό, τριτοκαγκελίσματα…»
Αμέσως μετά το δίπλωμα και το ξεδίπλωμα ο χορός τελειώνει και οι χορευτές τραγουδούν τους τελευταίους στίχους του δρώμενου, δίχως να χορεύουν πια, καλωσορίζοντας τους επισκέπτες και δίνοντας «ραντεβού» για την επόμενη χρονιά:
Φίλοι μ’ καλώς ορίσατε σε τούτο το Χωριό μας
Το Πάσχα να γιορτάσουμε και το Χριστός Ανέστη
Τη Παναγιά τη Δέσποινα να διπλοπροσκυνάμε
Την Παναγιά τη Δέσποινα όλοι παρακαλάμε
Του χρόνου πάλι νάμαστε όλοι την ίδια μέρα.
Ο Καγκελάρης παρά το γεγονός ότι είναι χορός που προϋπάρχει των χρόνων της τουρκικής σκλαβιάς είχε σημαντικότατο ρόλο και συνδέθηκε με αυτήν.
Ο Καγκελάρης στα χρόνια της Τουρκοκρατίας
Τα Γιάννινα και η Ήπειρος δήλωσαν υποταγή στις Οθωμανικές ορδές και εξασφάλισαν ορισμένα ζωτικά προνόμια για την επιβίωσή τους.
«Μεταξύ των προνομίων αυτών η ανεμπόδιστη επιτέλεση των λατρευτικών τους καθηκόντων, των θρησκευτικών τελετών και των τοπικών κοινωνικών εκδηλώσεων και πανηγυριών» εξηγεί ο Σωκράτης Βασιλείου.
«Εκμεταλλευόμενοι οι ραγιάδες αυτήν τη δυνατότητα, προσπάθησαν, όσο τους επέτρεπαν οι περιστάσεις, να την αξιοποιήσουν. Έδωσαν στους χορούς τους και στα πανηγύρια τους, εκτός από το στόχο και το σκοπό της διασκέδασης, χαρακτήρα επικοινωνιακό και περιεχόμενο εθνικό.
Επειδή δεν επέτρεπαν οι κατακτητές συγκεντρώσεις και ομαδικές συζητήσεις των ραγιάδων, αυτοί χρησιμοποιούσαν τέτοιες λατρευτικές και εθιμικές γιορταστικές εκδηλώσεις για να επικοινωνούν, να ανταλλάσσουν πληροφορίες και να μοιράζονται μυστικά και μαντάτα, χωρίς να γίνονται αντιληπτοί».
Καγκελάρης με βήμα δυνατό και οργισμένο
«Για μας ο Καγκελάρης ήταν ένα ξέσπασμα. Με τα σφιχτοδεμένα χέρια μας ήταν σαν να δίναμε ο ένας στον άλλον θάρρος. Το περπάτημά μας στο βήμα και στο σκοπό του χορού ήταν δυνατό και οργισμένο. Νιώθαμε σαν να πατούσαμε την τυραννία…». Αυτά είναι τα λόγια αποδίδονται σε Παπαδιώτη και διασώθηκαν στο βιβλίο του Γιώργου Κομζιά, “Το Καγκελάρι της Ροδαυγής”, που χόρευε τον Καγκελάρη στις Παπαδάτες Λάκκας Σουλίου, πριν από την απελευθέρωση του 1912.
Αλλά αν για τους υπόδουλους Ελληνες ο Καγκελάρης ήταν ευκαιρία για εθνική αφύπνιση αλλά και μυστικές συνεννοήσεις καθώς κάτω από τη μύτη των τούρκων αξιωματούχων αντάλλασσαν πληροφορίες και έκαναν κρίσιμες συνεννοήσεις για την αποτίναξη του ζυγού, για τους νέους και τις νέες ήταν τόπος ύφανσης έρωτα. Κλεφτές ματιές, αγγίγματα αλλά και λόγια αγάπης και υποσχέσεις για μυστικές συναντήσεις, λάμβαναν χώρα στο καγκέλισμά του.
Καγκελευτός στην Ιερισσό Χαλκιδικής
Όμως πρωτοχορευτή και πρωτοκαγγελευτή συναντάμε και έξω από την περιοχή της Ηπείρου και συγκεκριμένα στην Ιερισσό της Χαλκιδικής.
«Να ακούσι συ να ακούσι συ να ακούσι σε προυτουσουρτή
Να ακούσι συ προυτουσυρτή και και συ προυτουγκαγγελευτή
Και συ προυτουκαγγελευτή για βιργουλίγα του χουρό
Για βιργουλίγα του χουρό για βιργουκαγγιλέψι τουν…»
Πρόκειται για τραγούδι του Καγκελευτού της Ιερισσού και καταγράφεται στα «Πασχαλινά της Δόμνας Σαμίου» Όπως περιγράφει η Ζωή Μάργαρη «Την Τρίτη του Πάσχα, μετά την πρωϊνή λειτουργεία, οι Ιερισσιώτες με επικεφαλής τα εξαπτέρυγα και τους παπάδες, ύστερα από πορεία μιας ώρας περίπου, φτάνουν στην περιοχή Ζωγραφίτικο όπου βρίσκεται του «Μαύρου νιου τ’ αλώνι»… Κατακλείδα του τελετουργικού ο Καγκελευτός, στον οποίο μετέχουν όλα τα μέλη της κοινότητας, ακόμη και οι παππάδες και οι παπαδιές.
Πηγές
– «Καγκελάρης Παπαδατών. Ο κορυφαίος πασχαλινός Ηπειρωτικός χορός» του Σωκράτη Σ. Βασιλείου – Εκδόσεις Ηπειρος – Απειρος Χώρα.
– Τα τραγούδια μας – Εκδοση Μορφωτικού Συλλόγου Εκπολιτιστικού Συλλόγου Παπαδατών Πρεβέζης «0 Αγιος Κοσμάς» – Επιμέλεια Συλλογή Τραγουδιών Βασίλειος Γ. Μπόκιας.
– Τα Πασχαλιάτικα της Δόμνας Σαμίου –Τα κείμενα που συνοδεύουν την έκδοση του διπλού CD της λαογράφου Ζωής Μάργαρη (1998)
– «Το Καγκελάρι της Ροδαυγής», Γιώργος Κομζιά
– Papadates.gr
– Preveza.gr
