Στο μέσο «φωτογραφικής» δικτύωσης Instagram, χιλιάδες άνθρωποι στις ΗΠΑ ανεβάζουν φωτογραφίες με το hashtag #edc, που σημαίνει «everyday carry» (σε ελεύθερη μετάφραση «αυτά που κουβαλώ κάθε ημέρα»). Στις φωτογραφίες αυτές φαίνονται τα «εργαλεία», τα «όπλα» και όλα τα υπόλοιπα συμπράγκαλα που ο καθένας χρησιμοποιεί ημέρα με την ημέρα. Οι άνδρες επίσης επιδεικνύουν το περιεχόμενο της τσέπης τους μέσω του hashtag #pocketdump (αυτή τη στιγμή 17.900 φωτογραφίες στο Instagram), ενώ οι γυναίκες τείνουν να προτιμούν το #whatsinmybag (25.450 φωτογραφίες).
Ο πυρήνας αυτών των συμπεριφορών είναι παρόμοιος για τις δύο ομάδες. Τα πράγματα που έχουμε μαζί μας σε καθημερινή βάση έχουν ιδιαίτερη πρακτικότητα, συνδέονται με οικειότητα και με συμβολική σημασία για τον καθένα. Με δεδομένο ότι είμαστε το είδος που κατασκευάζει εργαλεία, ουσιαστικώς είμαστε ό,τι… κουβαλάμε μαζί μας. Και αυτά που κουβαλάμε μπορούν να προσφέρουν έναν οδηγό σχετικά με το τι πραγματικά χρειαζόμαστε, απογυμνωμένο από τον μανδύα της υπερκατανάλωσης.
Για έναν εξελικτικό ψυχολόγο όπως εγώ είναι φυσικό να τίθεται το ερώτημα αν μπορούμε να συνδέσουμε τα καθημερινά πράγματα που έχουμε μαζί μας με εκείνα των μακρινών προγόνων μας, για τους οποίους η επιβίωση υπαγόρευε τα περισσότερα από τα κτήματά τους.
Δυστυχώς δεν έχουμε προϊστορικές #pocketdump ή #whatsinmybag φωτογραφίες, έχουμε όμως κάποια χρήσιμα στοιχεία για τον Ετσι (Otzi – ö), έναν άνθρωπο που έζησε πριν από περίπου 5.300 χρόνια και του οποίου το διατηρημένο στον πάγο σώμα βρέθηκε στις ιταλικές Αλπεις το 1991. Εκτοτε έχουμε μάθει πολλά για εκείνον, από το γονιδίωμά του ως τη σύσταση της χλωρίδας του εντέρου του και το θανατηφόρο τραύμα από τόξο που έφερε. Τα πράγματά του ήταν επίσης πολύ καλά διατηρημένα: ρούχα, εργαλεία, όπλα, προμήθειες, υλικά για άναμμα φωτιάς και εξοπλισμός παντός καιρού –όλα όσα χρειάζονταν για να αντεπεξέρχεται στους πολλαπλούς ρόλους του στρατιώτη, του κυνηγού, του κατασκηνωτή και του εξερευνητή.
Το μεγαλύτερο μέρος του εξοπλισμού του θα έμοιαζε πρωτόγονο στα μάτια ενός σύγχρονου ανθρώπου. Ωστόσο ο Ετσι δεν ήταν τόσο μακρινός συγγενής μας: διέθετε έναν σύγχρονο ανατομικά εγκέφαλο σε ένα ανατομικά σύγχρονο σώμα. Αν το θέσουμε σε μια χρονική κλίμακα, δεν απέχουμε από τον Σωκράτη περισσότερο από όσο ο Σωκράτης απείχε από τον Ετσι. Ετσι θα μπορούσαμε να βρούμε ομοιότητες μεταξύ των πραγμάτων που εκείνος κουβαλούσε και των απαραίτητων για εμάς αντικειμένων.
Αυτά που κουβαλάμε
Πολλά από αυτά είναι προφανή. Οι μύκητες που είχε ο Ετσι για προσάναμμα και οι πυρόλιθοι για το άναμμα της φωτιάς είναι ανάλογοι των δικών μας αναπτήρων. Οι μύκητες της σημύδας που είχε πάντα στα πράγματά του είχαν αντιβιοτικές και αντιπαρασιτικές ιδιότητες καθώς και την ικανότητα να σταματούν τις αιμορραγίες, όπως η σύγχρονη αμοξυκιλλίνη, τα αντιπαρασιτικά χάπια και οι επίδεσμοι.
Αλλά και τα ρούχα και… αξεσουάρ του Ετσι θυμίζουν τα δικά μας. Οι περικνημίδες του από δέρμα κατσίκας, που ήταν φθαρμένες και «χιλιομπαλωμένες», μοιάζουν στο δικό μας αγαπημένο, φθαρμένο τζιν. Τα παπούτσια του από δέρμα ελαφιού με τις σόλες από δέρμα αρκούδας ήταν οι αντίστοιχες δικές μας μπότες με την «αυλακωτή» σόλα. Το δερμάτινο σακίδιό του ήταν το αντίστοιχο της δικής μας δερμάτινης τσάντας που μέσα της υπάρχουν ατελείωτα καθημερινά πράγματα.
Ωστόσο τα όπλα του Ετσι είναι εκείνα που αποτελούν το επίκεντρο της έρευνας σχετικά με τα απαραίτητα πράγματα για την επιβίωση –κατά κύριο λόγο την ικανότητα εύρεσης τροφής. Το μακρύ του τόξο ήταν ένα σημαντικό αντικείμενο. Αν είχε ζήσει αρκετά ώστε να ολοκληρώσει την κατασκευή του, θα επρόκειτο για ένα καταπληκτικό όπλο, ικανό να σκοτώνει ζώα ως και από απόσταση 40 μέτρων. Ισως όμως το καλύτερο όπλο του να ήταν το τσεκούρι του, η λεπίδα του οποίου ήταν φτιαγμένη από σχεδόν καθαρό χαλκό. Με αυτό το τσεκούρι μπορούσε να κόβει δέντρα και από αυτά ξύλα για να ανάβει φωτιά αλλά και να αμύνεται ενάντια στους εχθρούς του –είτε επρόκειτο για άλλους ανθρώπους είτε για ζώα-θηρευτές. Η ασφάλεια και η ζέστη αποτελούν βασικές ανάγκες και των σύγχρονων ανθρώπων.
Βέβαια, στο μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη οι άνθρωποι δεν χρειάζονται πλέον τόξα και βέλη για να βρουν την τροφή τους ή για να έχουν ασφάλεια –και αυτό είναι που μας οδηγεί στον πυρήνα των πραγμάτων που χρειαζόμαστε όντως σήμερα. Με δεδομένα τα σύγχρονα σουπερμάρκετ, τα νοσοκομεία, τα αστυνομικά τμήματα και τον στρατό, τα πραγματικά απαραίτητα για την επιβίωση είναι η πιστωτική κάρτα, η κάρτα ιδιωτικής ασφάλισης για την υγεία, το δίπλωμα οδήγησης και το διαβατήριο. Ως φυσικά αντικείμενα είναι απλά κομμάτια από χαρτί και πλαστικό. Ως τεχνολογίες που δείχνουν την ταυτότητά μας όμως συνδέονται με όλες τις απειλές και τις υποσχέσεις οι οποίες προσφέρονται από τεράστια συστήματα τα οποία αφορούν την οικονομία, την ιατρική, την ασφάλεια και την κυβέρνηση. Το περιεχόμενο του πορτοφολιού ή της τσάντας ενός Νεοϋορκέζου με μεγάλη οικονομική επιφάνεια αποτελεί μια μικρή αλλά ισχυρή απόδειξη των συνδυασμένων πόρων της Citibank, του Ιατρικού Κέντρου «Ορος Σινά», του Αστυνομικού Τμήματος της Νέας Υόρκης και του Αμερικανικού Ναυτικού.
Παρότι δεν αποτελεί μια κινητή κτήση, υπάρχει και άλλη μια πτυχή της ζωής του Ετσι η οποία σχετίζεται με τις σημερινές ανάγκες. Επί χιλιάδες έτη οι πρόγονοί μας ζούσαν σε μόνιμους οικισμούς, κυρίως επάνω σε λόφους, προκειμένου να προστατεύονται από τις επιδρομές. Αν ο Ετσι ήταν υψηλού status, θα είχε ζήσει σε μια αντίστοιχη έπαυλη ενός οικισμού με φράχτη και πύλη, και με οπτική επαφή με τους γείτονες. Σχεδόν όλες οι εικόνες στο #pocketdump ή στο #whatsinmypurse περιλαμβάνουν κλειδιά σπιτιού. Αυτό το πανταχού παρόν κτήμα ξεκλειδώνει τη ζεστασιά, το καταφύγιο, την ασφάλεια και την πρόσβαση στα υπόλοιπα πράγματά μας.
Και παρότι τα περισσότερα από τα πράγματα του Ετσι μοιάζουν να είναι αποκλειστικώς πρακτικά, είναι σαφές ότι μερικά έκρυβαν και κάτι άλλο. Πάρτε για παράδειγμα το ριγωτό πανωφόρι του. Αποτελούνταν από λωρίδες δέρματος κατσίκας, οι οποίες εναλλάσσονταν –μια σκούρα, μια ανοιχτόχρωμη -, γεγονός που δημιουργούσε ένα εντυπωσιακό μοτίβο. Ο σημερινός χίπστερ των πόλεων φορά ένα τζάκετ πιλότου από φθαρμένο δέρμα –πρακτικό αλλά και προσποιητά στυλάτο. Συγχρόνως το τσεκούρι του Ετσι σχεδόν σίγουρα είχε και το πρεστίζ του: από τους υπολοίπους της φυλής του που έχουν βρεθεί θαμμένοι, λιγότεροι από ένας στους πέντε θάφτηκαν με παρόμοια τσεκούρια. Αρχίζουμε να βλέπουμε πως ακόμη και σε ό,τι αφορά τα απαραίτητα, δεν είναι εύκολο να ξεφύγει κάποιος από την γκρίζα ζώνη όπου η ανάγκη και η επιθυμία συναντιούνται. Και όπως ακριβώς συνέβαινε με το τσεκούρι του Ετσι, τα πράγματα που κουβαλάμε εμείς οι σύγχρονοι άνθρωποι ξεφεύγουν από το πρακτικό και αποκτούν έντονα συμβολικό χαρακτήρα –το iPhone 5S, τα κλειδιά της BMW, τα προφυλακτικά με σούπερ μέγεθος, το κραγιόν Clinique.
Τέλος, το πιο προηγμένο αναγκαίο αντικείμενό μας –το «έξυπνο» κινητό –δεν έχει ανάλογο στο κουτί «πρώτων βοηθειών» του Ετσι. Με αυτό μπορούμε να έχουμε πρόσβαση στην ανθρώπινη γνώση, να αγοράσουμε οποιοδήποτε αγαθό ή υπηρεσία και να αναζητήσουμε οποιοδήποτε είδος βοήθειας. Μπορούμε να μιλήσουμε με οποιοδήποτε από τα 5 δισεκατομμύρια άτομα στον πλανήτη που έχουν τηλέφωνο. Μπορούμε να βρούμε το στίγμα μας στον χάρτη μέσω του GPS, πού θα φάμε μέσω του Foursquare, πού θα μείνουμε μέσω του Airbnb, ακόμη και να βρούμε σύντροφο μέσω του Match.com. Αν το τσεκούρι από χαλκό ήταν το απόλυτο σύμβολο στάτους του Ετσι, το δικό μας είναι το smartphone μας.
Ο κόσμος στα χέρια μας
Σαφώς, σε κυριολεκτικό επίπεδο, οι τεχνολογίες μας είναι καλύτερες και πιο αξιόπιστες από εκείνες του Ετσι. Οι μοντέρνες μπότες μας νικούν τα παπούτσια του που έμπαζαν νερά. Η αμοξυκιλλίνη σκοτώνει τα βακτήρια καλύτερα από τα μανιτάρια της σημύδας.
Ωστόσο η πραγματική δύναμη των αντικειμένων μας προέρχεται από τα φυσικά, κοινωνικά και πληροφοριακά οικοσυστήματα στα οποία μας επιτρέπουν να έχουμε πρόσβαση. Τα κλειδιά του αυτοκινήτου, τα κλειδιά του σπιτιού, οι πιστωτικές και οι χρεωστικές κάρτες, τα διαβατήρια και τα «έξυπνα» κινητά τηλέφωνα δεν είναι μόνο αντικείμενα. Είναι τα αντικείμενα εκείνα που επιτρέπουν στον εγκέφαλο και στο σώμα μας να επικοινωνούν με τον σύγχρονο πολιτισμό. Ενα κλειδί αυτοκινήτου χαρίζει πρόσβαση σε ιπποδύναμη 300 ίππων. Μια κάρτα Oyster χαρίζει πρόσβαση και στα 400 χιλιόμετρα του μετρό του Λονδίνου. Ενα iPhone χαρίζει πρόσβαση στις τηλεπικοινωνίες, στο Internet και στα GPS.
Με αυτά τα αντικείμενα μπορούμε να εισέλθουμε σε τεράστια δίκτυα συνεργασίας μεταξύ ανθρώπων και συμβολικού status, που ο Ετσι και οι σύγχρονοί του δεν θα μπορούσαν να φανταστούν.
Ετσι λοιπόν, αυτά που χρειαζόμαστε είναι λίγο-πολύ αυτά που κουβαλάμε μαζί μας. Την επόμενη φορά που θα βγείτε από το σπίτι σας παίρνοντας την τσάντα με τα κλειδιά σας, το τηλέφωνό σας και το πορτοφόλι σας, σταθείτε λίγο και σκεφτείτε τι έχετε ουσιαστικώς μαζί σας –όλη τη δύναμη, τη γνώση και τη ματαιοδοξία ενός είδους που έχει συνθλιβεί ανάμεσα σε μια χούφτα αντικείμενα.
Ο κ. Τζέφρι Μίλερ είναι καθηγητής Εξελικτικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Νέου Μεξικού στο Αλμπουκέρκι.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ