Αντιμετωπίζουμε σήμερα μια παγκόσμια κρίση – μια κρίση που προκαλείται από εκτεταμένες κλιματικές διαταραχές λόγω της ανθρώπινης δραστηριότητας. Στόχος μας ήταν να διερευνήσουμε τις πτυχές της κρίσης αλλά και τις απόψεις των εφήβων σχετικά με αυτές.

Η πρώτη πτυχή της σημερινής παγκόσμιας κρίσης είναι η κλιματική κρίση, η οποία χαρακτηρίζεται από όλο και πιο ακραίες αλλαγές στη θερμοκρασία και στις καιρικές συνθήκες. Αυτές προκαλούν πολλά προβλήματα, μεταξύ των οποίων είναι η περιβαλλοντική υποβάθμιση, η επιδείνωση των φυσικών καταστροφών όπως οι πλημμύρες ή οι ξηρασίες, η έλλειψη τροφίμων και νερού, καθώς και οι συγκρούσεις για περιορισμένους ή σπάνιους πόρους.

Η δεύτερη πτυχή της σύγχρονης παγκόσμιας κρίσης αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα. Τα δικαιώματα αυτά αναγνωρίζεται ότι υπάρχουν εγγενώς σε κάθε ανθρώπινο ον, ανεξαρτήτως φυλής, φύλου, εθνικότητας, εθνοτικής καταγωγής, γλώσσας ή θρησκείας.

Τα ανθρώπινα δικαιώματα περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, το δικαίωμα στη ζωή, την εκπαίδευση, την ελευθερία, την απαγόρευση των διακρίσεων, τη δίκαιη μεταχείριση από τον νόμο, την απελευθέρωση από τη δουλεία, την καταναγκαστική εργασία και τα βασανιστήρια. Δεν αποτελούν σύγχρονη επινόηση.

Στην πραγματικότητα, η πρώτη καταγεγραμμένη μορφή τους ανάγεται στο 539 π.Χ. Εκτοτε, ορισμένα από αυτά τα δικαιώματα ή άλλα παρόμοια είχαν περιληφθεί σε διάφορα έγγραφα, όπως η αγγλική Μάγκνα Κάρτα του 1215 και το Σύνταγμα των ΗΠΑ του 1787, προτού κατοχυρωθούν σε έγγραφα όπως η Σύμβαση της Γενεύης του 1949 και η Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του 1948.

Η τρίτη πτυχή της σύγχρονης παγκόσμιας κρίσης σχετίζεται με τη μετανάστευση. Με τον όρο μετανάστευση εννοείται η μετακίνηση ανθρώπων από τον τόπο διαμονής τους προς μια νέα περιοχή. Η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή ευθύνεται για τουλάχιστον 166.000 θανάτους ετησίως (Euronews, 2024) λόγω ακραίας ζέστης, ψύχους, ξηρασιών και πλημμυρών.

Επίσης, ευθύνεται για αυξημένη μετανάστευση καθώς οι άνθρωποι προσπαθούν να ξεφύγουν από αυτές τις συνθήκες. Η μετανάστευση είναι συχνά, μεταξύ άλλων, ένα μέσο διαφυγής από καταστάσεις φτώχειας, συγκρούσεων και διώξεων, που μπορεί να προκύπτουν άμεσα ή έμμεσα από την κλιματική κρίση.

Αυτό το διάγραμμα Venn δείχνει πώς η Κλιματική Κρίση επηρεάζει τους ανθρώπους, αναγκάζοντάς τους να μεταναστεύσουν, καθώς και πώς επηρεάζει επίσης τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Λόγω της Κλιματικής Κρίσης τα Ανθρώπινα Δικαιώματα παραβιάζονται καθώς οι άνθρωποι χάνουν την πρόσβαση σε πράγματα όπως η ασφαλής κατανάλωση νερού ή η υγεία και μπορεί να εξαναγκαστούν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους. Στις μετακινήσεις τους ορισμένα Ανθρώπινα Δικαιώματά τους μπορεί επίσης να παραβιαστούν. Δεν πρόκειται για κάποιο φαινόμενο που είναι περιορισμένο σε κάποια μέρη του κόσμου, αλλά παρατηρείται σε παγκόσμια κλίμακα.

Οι συνέπειες της έλλειψης πόρων

Η έλλειψη πόρων αποτελεί σοβαρή απειλή για τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια και οδηγεί ιδιαίτερα σε μαζικούς εκτοπισμούς, ενώ επιδρά αρνητικά στα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Η Παγκόσμια Εκθεση για τη Μετανάστευση του Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης – IOM (2018) αναφέρει ότι εκατομμύρια άνθρωποι μεταναστεύουν σε άλλα μέρη της χώρας τους ή και εκτός των συνόρων της λόγω έλλειψης πόρων ή συγκρούσεων που προκαλούνται από αυτή την έλλειψη. Μεταξύ 2008 και 2016, περίπου 21,7 εκατομμύρια άνθρωποι εκτοπίστηκαν εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής (UNHCR, 2016).

Η κλιματική αλλαγή πλήττει ανθρώπινα δικαιώματα όπως, μεταξύ άλλων, εκείνα που σχετίζονται με τη ζωή, με την εξασφάλιση τροφής, με την υγεία, με τη στέγαση και με την πρόσβαση σε καθαρό νερό. Δυστυχώς, η δοκιμασία πολλών μεταναστών δεν τελειώνει απλώς με την απομάκρυνσή τους από μια περιοχή, καθώς μπορεί και στη συνέχεια να αντιμετωπίσουν δύσκολες συνθήκες εργασίας, εκμετάλλευση, περιθωριοποίηση, διακρίσεις, απέλαση, ξενοφοβία, διώξεις και κοινωνικό αποκλεισμό.

Αυτά είναι, δυστυχώς, φαινόμενα που εκδηλώνονται ακόμη και στις δικές μας κοινωνίες στην Ευρώπη. Επιπλέον, κατά τη διάρκεια της μετανάστευσης, οικογένειες μπορεί να διαλυθούν και παιδιά να αποχωριστούν από τους γονείς τους.

Το γεγονός ότι η κλιματική κρίση οδηγεί σε παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν είναι κάτι που βιώνουν μόνο όσοι εξαναγκάζονται, άμεσα ή έμμεσα, να μεταναστεύσουν λόγω πλημμυρών ή άλλων καταστροφών. Στην πραγματικότητα, το ζήτημα αυτό έχει ήδη προσελκύσει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον και έχει προκαλέσει κινητοποίηση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η υπόθεση «Verein KlimaSeniorinnen Schweiz και άλλοι κατά Ελβετίας».

Πρόκειται για την πρώτη απόφαση δικαστηρίου με την οποία κρίνεται ότι η αδράνεια ενός κράτους απέναντι στην κλιματική αλλαγή συνιστά παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (ΕΔΔΑ, 2024). Αυτό δείχνει πως ακόμη και άνθρωποι που ζουν σε πιο εύπορες και ανεπτυγμένες κοινωνίες αρχίζουν να συνειδητοποιούν την περισσότερο οικουμενική φύση αυτής της κρίσης και τις επιπτώσεις της στα ανθρώπινα δικαιώματα και στη ζωή γενικότερα.

Οι επιπτώσεις της μετανάστευσης

Η μετανάστευση έχει θετικές και αρνητικές συνέπειες τόσο στις χώρες προέλευσης όσο και στις χώρες υποδοχής. Οι χώρες προέλευσης μπορεί να ωφεληθούν από τα εμβάσματα ή από μετανάστες που επιστρέφουν με νέες δεξιότητες, αλλά μπορεί επίσης να πληγούν από το brain drain, τη μείωση του εργατικού δυναμικού και δυσάρεστες κοινωνικές συνθήκες, όπως ο χωρισμός οικογενειών και οι ανισορροπίες στην καθημερινότητα των φύλων.

Οσον αφορά τις χώρες υποδοχής, η μετανάστευση μπορεί να καλύψει ελλείψεις σε εργατικό δυναμικό, σε τομείς όπως αυτός της υγείας ή της γεωργίας, να αυξήσει τα φορολογικά έσοδα, να ενισχύσει την πολιτισμική πολυμορφία και να τονώσει την καινοτομία. Από την άλλη πλευρά, μπορεί να επιβαρύνει τις δημόσιες λειτουργίες όπως η στέγαση, η υγειονομική περίθαλψη και η εκπαίδευση και να προκαλέσει κοινωνικές εντάσεις και άλλες δυσχέρειες.

Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ κλιματικοί μετανάστες εγκαταλείπουν τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό για χώρες όπως η Νότια Αφρική (Conte, 2023), και η ίδια η Νότια Αφρική υποφέρει από σοβαρή κρίση λειψυδρίας (African Business, 2025), γεγονός που οδηγεί σε περαιτέρω προβλήματα.

Η έρευνά μας

Τα ερωτηματολόγια συντάχθηκαν με τη λογική ότι είναι σημαντικό να κατανοήσουμε τη φύση της κλιματικής κρίσης και τη σύνδεσή της με τα ανθρώπινα δικαιώματα και τους ανθρώπους, και ιδιαίτερα σε σχέση με τη μετανάστευση. Με τη σκέψη όλων αυτών των θεμάτων το ερώτημα «Είναι οι έφηβοι ενήμεροι για αυτά τα ζητήματα;» ανέκυψε από μόνο του. Ετσι, σχεδιάστηκαν και διανεμήθηκαν σε εφήβους ηλικίας 13 έως 15 ετών δύο ερωτηματολόγια.

Το πρώτο ερωτηματολόγιό μας αφορούσε την κλιματική κρίση και τη μετανάστευση και έλαβε 33 απαντήσεις, ενώ το δεύτερο αφορούσε την κλιματική κρίση και τα ανθρώπινα δικαιώματα και έλαβε 19 απαντήσεις. Τα αποτελέσματα αποκαλύπτουν μια αξιοσημείωτη διαφοροποίηση στις απόψεις των συμμετεχόντων. Το 66% δήλωσε ότι η κλιματική κρίση επηρεάζει τη μετανάστευση μετρίως ή σε σημαντικό βαθμό.

Το συγκεκριμένο ποσοστό παραπέμπει σε περιορισμένο επίπεδο επίγνωσης και ανησυχίας σχετικά με τα συγκεκριμένα ζητήματα. Πράγματι, η πλειοψηφία των ερωτηθέντων ανέφερε ότι είτε δεν γνωρίζει κάποιον που να έχει επηρεαστεί από αυτά είτε ότι δεν είναι σίγουρη για κάτι τέτοιο. Αυτό δείχνει ότι οι άνθρωποι, τουλάχιστον εντός των τοπικών και των ευρύτερων κοινοτήτων τους, εμφανίζουν σημαντικά κενά στην προσωπική ή/και βιωματική επίγνωση των ζητημάτων.

Πρόκειται για ένα σημαντικό εύρημα, το οποίο ενδεχομένως επηρεάζει το κατά πόσον η κλιματική κρίση και η μετανάστευση γίνονται αντιληπτές ως επείγοντα ζητήματα.

Ακόμη πιο ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι τα στοιχεία δείχνουν πως τα θέματα αυτά δεν αποτελούν θέματα συζήτησης για τους συμμετέχοντες. Το 69% μιλάει για αυτά τα θέματα ελάχιστα ή και καθόλου. Παρομοίως, οι απόψεις για τις μεταναστευτικές πολιτικές ποικίλλουν: Ενα 30% θεωρεί ότι χρειάζονται μικρές αλλαγές, ένα 27% είναι αναποφάσιστο και άλλο ένα 27% υποστηρίζει τις μέτριας έντασης αλλαγές. Τέλος, το 42% των συμμετεχόντων αισθάνεται ότι έχει περιορισμούς όσον αφορά τη δυνατότητα να συζητήσει την κλιματική αλλαγή και τη μετανάστευση, ενώ το 24% πιστεύει ότι δεν μπορεί καθόλου να τα συζητήσει.

Κλίμα και ανθρώπινα δικαιώματα σχετίζονται αλλά οι έφηβοι δεν το συζητούν.

Τα στοιχεία που προκύπτουν από τη δεύτερη σειρά ερωτήσεων που κάναμε αποκαλύπτουν ότι η πλειονότητα των συμμετεχόντων είναι μετρίως ή σημαντικά ικανοποιημένη από τα ανθρώπινα δικαιώματα που απολαμβάνει, ενώ το 47% αναγνωρίζει τη σύνδεση μεταξύ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της κλιματικής αλλαγής. Αυτό υποδηλώνει μια συνειδητή αντίληψη της αλληλένδετης σχέσης μεταξύ κλίματος και ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ωστόσο, η συζήτηση φαίνεται να είναι περιορισμένη, καθώς το 75% των συμμετεχόντων είτε δήλωσε ότι τα ζητήματα αυτά δεν συζητούνται καθόλου είτε ότι δεν είναι σίγουρο κατά πόσον συζητούνται είτε ότι συζητούνται ελάχιστα.

Νομοθεσία και «παραθυράκια»

Επιπλέον, πάνω από το 75% των συμμετεχόντων πιστεύει ότι υπάρχουν «παραθυράκια» στη νομοθεσία περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ή δεν είναι σίγουρο για το αν υπάρχουν ή όχι.

Πρόκειται για εύρημα που φανερώνει σημαντική έλλειψη εμπιστοσύνης στη σχετική νομοθεσία. Μόλις το 16% ανέφερε ότι από το σχολείο ή την ομάδα του γνωρίζει κάποιες πρωτοβουλίες, οι οποίες αφορούν την κλιματική κρίση ή τα ανθρώπινα δικαιώματα, ενώ το 63% δεν ήταν σίγουρο ή δεν γνώριζε.

Τέλος, το 32% αισθάνεται ότι η δυνατότητά του να μιλήσει για αυτά τα θέματα είναι περιορισμένη, ενώ το 42% πιστεύει ότι μπορεί να το κάνει σε μέτριο ή σημαντικό βαθμό. Αν και το αποτέλεσμα αυτό δεν επιτρέπει τον εφησυχασμό, δείχνει την ύπαρξη κάποιου βαθμού εμπλοκής, όπως και την ανάγκη για αύξηση αυτής της εμπλοκής και για ενίσχυση της προάσπισης τέτοιων ζητημάτων.

«Κλειδί» για αλλαγή στάσης η ενημέρωση και η εκπαίδευση

Τα αποτελέσματα που προκύπτουν από τις απαντήσεις στα ερωτηματολόγια είναι μάλλον ανησυχητικά. Αν και δεν μπορούν να λειτουργήσουν γενικευτικά για όλους τους εφήβους των ηλικιακού δείγματος της έρευνας, δείχνουν έλλειμμα ενημέρωσης και, ακόμα περισσότερο, έλλειμμα επίγνωσης του επείγοντος αυτών των ζητημάτων.

Αυτοί οι τρεις τεράστιοι τομείς – το κλίμα, τα ανθρώπινα δικαιώματα και η μετανάστευση – μπορεί να φαίνεται στους εφήβους και στους νέους ότι εμπεριέχουν ανυπέρβλητες δυσκολίες. Η συγκεκριμένη παγκόσμια κρίση δεν αφορά απλώς το λιώσιμο των πάγων ή την άνοδο της θερμοκρασίας. Επηρεάζει άμεσα και έμμεσα τους ανθρώπους.

Εκατομμύρια αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τις κατοικίες τους εξαιτίας φυσικών καταστροφών. Αυτοί οι άνθρωποι χάνουν τα σπίτια τους και πολλοί χάνουν ακόμη τα δικαιώματα και την αξιοπρέπειά τους. Ενδεχομένως αισθάνονται αποκομμένοι ή αβοήθητοι απέναντι σε όλα αυτά. Ωστόσο, η αλλαγή είναι ακόμη εφικτή.

Κατ’ αρχάς, αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω της εκπαίδευσης. Οσο περισσότερο γνωρίζει κανείς για το πώς επηρεάζει η κλιματική κρίση τους ανθρώπους – ιδιαίτερα εκείνους που ζουν σε χώρες που επηρεάζονται περισσότερο – τόσο πιο ικανός θα είναι να μιλήσει για αυτή. Δεν πρόκειται για το ότι «ένα σπίτι καίγεται», αλλά, όπως είπε η Γκρέτα Τούνμπεργκ (2018), για το ότι «είναι το δικό μας σπίτι που καίγεται». Είναι το σπίτι μας, γιατί όλοι ζούμε στον ίδιο κόσμο.

Οσο πληρέστερη είναι η σχετική εκπαίδευση τόσο μεγαλύτερη είναι η δυνατότητα που παρέχεται στους ανθρώπους να μιλούν για το θέμα.

Οι έφηβοι μπορούν να «μεταδώσουν το μήνυμα» με πολλούς τρόπους: μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, μέσω πρωτοβουλιών στο σχολείο ή στα μαθητικά συμβούλια, ή ακόμα και απλώς συζητώντας με την οικογένεια και τους φίλους τους. Η αύξηση και διάχυση της επίγνωσης μπορεί να επηρεάσει εκείνους που λαμβάνουν τις αποφάσεις ώστε να αναλάβουν δράση ενάντια στην κλιματική κρίση, να προστατέψουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και να στηρίξουν μετανάστες και πρόσφυγες.

Οι καθημερινές επιλογές μας

Σημασία έχουν επίσης και οι καθημερινές μας επιλογές. Μπορούμε να τρώμε λιγότερο κρέας, να αποφεύγουμε τη «γρήγορη μόδα» και να χρησιμοποιούμε τα μέσα μαζικής μεταφοράς για να μειώσουμε τις εκπομπές CO2.

Μπορούμε ακόμη να καταγγείλουμε παραβιάσεις δικαιωμάτων για να συμβάλουμε στην υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και στη στήριξη των μεταναστών. Το θέμα δεν είναι να είμαστε τέλειοι, αλλά να κάνουμε το καλύτερο που μπορούμε.

Τέλος, μπορούμε να υψώσουμε τη φωνή μας και να σταθούμε δίπλα στους άλλους. Η συμμετοχή σε νεανικά κινήματα μάς επιτρέπει να πιέσουμε για πολιτικές αλλαγές που λειτουργούν προστατευτικά για τη γη και τους ανθρώπους της.

Οι έφηβοι μπορεί να είναι νέοι, αλλά μαζί, οι φωνές μας μπορούν να είναι δυνατές και να βοηθήσουν να προστατευθεί ο κόσμος μας. Αν δράσουμε τώρα όλοι μαζί μπορούμε να διαμορφώσουμε το μέλλον ώστε να είναι δικαιότερο, ασφαλέστερο και καλύτερο για όλους.