Από την αρχή φάνηκε πως τίποτα δεν θα ακολουθούσε το συνηθισμένο πρωτόκολλο. Κάτω από τον ανοιξιάτικο ήλιο της Αθήνας, το Πάντειο Πανεπιστήμιο δεν έμοιαζε με τον συνήθη αυστηρό του εαυτό. Το διεθνές συνέδριο «The Hip and the Street: Hip Hop και κουλτούρες του δρόμου σε καιρούς διαρκών κρίσεων» δεν ένωσε απλώς ακαδημαϊκούς και καλλιτέχνες — τους μπέρδεψε γλυκά μεταξύ τους. Ήταν μια συνάντηση όπου οι θεωρίες και οι λέξεις μετατρέπονταν σε beats. Η τέχνη του δρόμου πέρασε την πόρτα της ακαδημίας, χωρίς να βγάλει τα παπούτσια της.
Η Ναταλία Κουτσούγερα, επίκουρη καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και συνδιοργανώτρια του συνεδρίου, ξεκίνησε λέγοντας ότι αυτό δεν ήταν απλώς ένα συνέδριο, ήταν «ένα όνειρο που πραγματοποιείται». Ανέλυσε τη hip hop κουλτούρα ως ένα παγκόσμιο σύστημα γνώσης και κίνησης, χαμηλής τεχνολογίας, βαθιά πολιτικό. «Hip είναι η γνώση, hop είναι η κίνηση», είπε. Η πρύτανης του Παντείου Χριστίνα Κουλούρη, καθηγήτρια Ιστορίας, μίλησε για ένα «κάλεσμα αναγνώρισης της κουλτούρας του δρόμου ως πολιτική πράξη» και τόνισε πως τα μηνύματά της ξεπερνούν τις ηλικίες και αγγίζουν τους πάντες. Επισήμανε επίσης ότι «το Πανεπιστήμιο πρέπει να παραμένει ανοιχτό στις κοινωνικές και πολιτισμικές εξελίξεις» και ότι η ένταξη της street culture στον δημόσιο διάλογο δεν είναι μια μόδα, αλλά ένδειξη ερευνητικής και παιδευτικής ωριμότητας.
Και το κοινό την επιβεβαίωνε. Μια παρέα τριών νέων με κοτσιδάκια, μεγάλα ακουστικά και βλέμμα σοβαρό μπήκαν στην αίθουσα εν μέσω συνεδρίου και κάθισαν διακριτικά. Καπέλα με λογότυπα που θα αναγνώριζε κάθε MC. Δίπλα τους, κυρίες μεγάλης ηλικίας με σημειωματάρια — πολυφωνία σε πρώτο πλάνο. Οι καθηγητές δεν έμοιαζαν με «καθηγητές» όπως τους έχουμε συνηθίσει, και η ατμόσφαιρα έμοιαζε περισσότερο με δημιουργικό εργαστήρι, παρά με επιστημονική ημερίδα.
Από την κρίση στη σκηνή
Ο Λεωνίδας Οικονομάκης, πολιτικός κοινωνιολόγος και πρώην ράπερ, σήμερα λέκτορας στο CIDOB και ιδρυτικό μέλος του συγκροτήματος Social Waste, υπενθύμισε πως η hip hop γεννήθηκε μέσα στην κρίση και συνεχίζει να ανθίζει εντός της. Παραδέχτηκε πως πρώτα ήταν ράπερ και μετά έγινε ερευνητής. Με ιστορίες από τη Λατινική Αμερική, τη Βολιβία, τα ζαπατιστικά κινήματα και στούντιο χωρίς ρεύμα, έδειξε γιατί το hip hop είναι τόσο ευπροσάρμοστο: επειδή είναι παραστατικό, έχει ανοιχτή δομή λόγου και είναι προσβάσιμο τεχνικά και πολιτισμικά. «Δεν διδάσκεται σε ωδεία. Ο κώδικάς του είναι ανοιχτός», είπε.
Η ελληνική σκηνή, με τα δικά της σκαμπανεβάσματα ανάμεσα σε αλητεία και charts, DIY και Spotify, αντικατοπτρίζει αυτήν την παγκόσμια αντίφαση: τέχνη που αντιστέκεται αλλά και πουλάει. Οι «μουσικοί του δρόμου» σήμερα είναι και αφηγητές, και διαχειριστές της ορατότητάς τους. Η πολιτική των στίχων τους δεν είναι θεωρία — είναι καθημερινότητα.
Ο Γεράσιμος Μακρής, καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, μοιράστηκε την εμπειρία του από το Σουδάν: σε μια παραγκούπολη της Χαρτούμ, συνάντησε ένα είδος hip hop που γεννήθηκε μέσα από τελετουργίες πνευματικής κατοχής.
Η κουλτούρα ως αντίσταση
Ο Steven Gilbers, γλωσσολόγος και λέκτορας στο Πανεπιστήμιο Groningen, ανέλυσε τη σύγκρουση Kendrick Lamar vs Drake όχι ως κοινωνική κριτική αλλά ως πολιτισμική μάχη. Μέσα από τους στίχους, ο Kendrick αμφισβήτησε την αυθεντικότητα του Drake, άνοιξε θέματα φυλής, γλώσσας, εμπορικότητας. «Το αυθεντικό έγινε όπλο», είπε ο Gilbers. Και τα social media λειτουργούν ως πολλαπλασιαστής αλλά και ως κριτής νομιμότητας. Οι διαμάχες αυτές δεν είναι απλώς μέρος της ποπ κουλτούρας, αλλά δημόσια φιλοσοφία σε ρίμα.
Ο Sergey Ivanov, κοινωνικός ανθρωπολόγος με δράση σε αστικά project στη Ρωσία, μίλησε για hip hop φεστιβάλ που συνδυάζουν μουσική, breakdance και οικολογική δράση. Παιδιά που ραπάρουν δίπλα σε λίμνες και μετά μαζεύουν σκουπίδια. Η γλώσσα του hip hop γίνεται όχημα περιβαλλοντικής αφύπνισης και κοινότητας.
Ο Griffith Rollefson, καθηγητής στο University College Cork και επικεφαλής του ευρωπαϊκού ερευνητικού project CIPHER, παρουσίασε το «Third Eye AI» — ένα εργαλείο χαρτογράφησης της γνώσης του hip hop. Με σαφές προειδοποιητικό τόνο, έθεσε κρίσιμα ερωτήματα: ποιος έχει τα δικαιώματα στους στίχους; Ποιος επωφελείται από την κουλτούρα; Κάλεσε για «affirmative sabotage» στις καπιταλιστικές πλατφόρμες. Μια τεχνητή νοημοσύνη μαζί με τις κοινότητες — όχι εναντίον τους.
Η hip hop κουλτούρα ζει
Η ακαδημαϊκή μελέτη του hip hop γνωρίζει άνθηση παγκοσμίως. Στις ΗΠΑ, το Howard University διοργάνωσε το 2024 το 2ο Ετήσιο Συνέδριο Σπουδών Hip Hop, με θέμα «Hip-Hop at a Crossroads». Το συνέδριο περιλάμβανε πάνελ για την εγκληματοποίηση του hip hop, την παγκόσμια φωνή του για δικαιοσύνη και αλλαγή, καθώς και εργαστήρια και προβολές ταινιών. Ο καθηγητής Timothy Jones τόνισε: «Όταν ξεκινήσαμε αυτό το συνέδριο το 1991, μας έλεγαν ότι θα ήταν μεγαλύτερο αν το ονομάζαμε Αφροαμερικανική Μουσική και όχι hip hop. Παλέψαμε σκληρά για να αναγνωριστεί το hip hop ως μορφή τέχνης και όχι ως μόδα».
Παράλληλα, το Harvard University φιλοξένησε το 2025 το συμπόσιο «The Future of Hip Hop Studies», με τη συμμετοχή κορυφαίων μελετητών, όπως η Tricia Rose, η οποία έκλεισε το συμπόσιο με μια «50ετή Ανασκόπηση» για την κατάσταση του πεδίου των σπουδών hip hop. Το συμπόσιο επικεντρώθηκε στις νέες κατευθύνσεις και τις κρίσιμες ανησυχίες στη μελέτη του hip hop ως κλάδου των σπουδών δημοφιλούς μουσικής και της μαύρης δημοφιλούς κουλτούρας.
Αυτές οι διεθνείς πρωτοβουλίες αναδεικνύουν τη σημασία της ακαδημαϊκής μελέτης του hip hop και ενισχύουν τη θέση του συνεδρίου στο Πάντειο Πανεπιστήμιο ως μέρος μιας παγκόσμιας συζήτησης για τον ρόλο του hip hop στην κοινωνία και την εκπαίδευση. Η αίσθηση που αφησε είναι ότι βρισκόσουν σε κάτι «εν κινήσει». Το vibe θύμιζε περισσότερο αυτοσχέδιο jam session παρά αυστηρή ακαδημαϊκή διαδικασία. Οι συνομιλίες στα διαλείμματα, οι στιχουργικές αναφορές, οι λέξεις που ακουγόντουσαν με ρυθμό — όλα συνέθεταν ένα τοπίο όπου η επιστήμη συναντούσε την κουλτούρα του δρόμου με όρους ισότιμους.
Το βασικό συμπέρασμα: Η hip hop κουλτούρα δεν αναλύεται απλώς. Ζει. Στα σώματα, στους στίχους, στις αντιφάσεις, στο πάτωμα του χορού και στο spreadsheet της μελέτης. Και ίσως — έστω για λίγο — και σε μια αίθουσα πανεπιστημίου που έγινε κύκλος. Μια υπενθύμιση πως η τέχνη, όταν συναντά την επιστήμη χωρίς φίλτρα, μπορεί να γίνει κάτι παραπάνω από αντικείμενο μελέτης: μπορεί να γίνει ζωντανός οργανισμός, κοινότητα, ρυθμός.