«Εσπασε» τις συμβάσεις της γλυπτικής στην Ελλάδα: Ο γλύπτης Θόδωρος και το ευρύτερο έργο του, από το οποίο κληροδότησε 110 έργα και αρχειακό υλικό, καθώς και το εργαστήριό του στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, είναι στο επίκεντρο της 37ης – αισίως – ατομικής έκθεσης στο μουσείο στη διάρκεια τριάμισι ετών. Πρόκειται για την πρώτη παρουσίαση και ερμηνεία του έργου του γλύπτη μετά το θάνατό του το 2018, καθώς, μάλιστα, η επιτυχημένη έκθεση της Penny Siopis For Dear Life ετοιμάζεται να κλείσει τις πύλες της στις 16 Φεβρουαρίου.

«Ήταν ένα χρέος και για εμάς και προς την οικογένειά του και προς τον ίδιο το Θόδωρο να δείξουμε τα έργα του με ένα διαφορετικό μάτι», είπε στην σημερινή πρώτη δημοσιογραφική παρουσίαση της έκθεσης «Θόδωρος, γλύπτης: Αντί αναδρομικής», που ανοίγει στις 8 Φεβρουαρίου για το κοινό, η καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ, Κατερίνα Γρέγου.

Πρόκειται για μία αναδρομική αλλά και μη αναδρομική έκθεση στον 2ο όροφο της Συλλογής του ΕΜΣΤ, για μία από τις σημαντικότερες προσωπικότητες στον χώρο των εικαστικών τεχνών στην Ελλάδα το τελευταίο μισό του 20ου αιώνα, καθώς ο γλύπτης Θόδωρος ήταν από τους πρωτεργάτες της θεσμικής κριτικής και της ενασχόλησης με τα ΜΜΕ και της επιρροή τους στην αντίληψη του σύγχρονου κόσμου, της εικόνας και της ιστορίας της τέχνης, ενώ είχε πολύτιμη συμβολή στην αναζήτηση του ρόλου του καλλιτέχνη και της τέχνης.

Καταπέλτης τεχνητών ήλιων, 1967 Μέταλλο Κληροδότημα του καλλιτέχνη στο ΕΜΣΤ Αρ. εισ. 1367/21

Ο γλύπτης Θόδωρος επικεντρώθηκε στην ανανέωση της γλυπτικής γλώσσας στο περιβάλλον της έντυπης και οπτικοακουστικής επικοινωνίας. Ήταν πρωτοπόρος των περφόρμανς στην Ελλάδα, δημιούργησε ηχητικά γλυπτά, εννοιολογικά έργα και ήταν μια καλλιτεχνική φωνή που δεν ακολούθησε τις συμβάσεις, φροντίζοντας να παρεμβαίνει στα ΜΜΕ συστηματικά, στις εφημερίδες, στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση. «Αντλώντας έμπνευση από την ίδια την εκθεσιακή πρακτική του Θόδωρου, όπως και από τα κριτικά του σχόλια πάνω στη λειτουργία των θεσμών, ο σχεδιασμός της έκθεσης αναδεικνύει τα όρια και τις δυνατότητες μιας μουσειακής αναδρομικής», σύμφωνα με την περιγραφή της παρουσίασης του έργου.

Με την έκθεση αυτή, το ΕΜΣΤ σε επιμέλεια του Σταμάτη Σχιζάκη και με τον σχεδιασμό του αρχιτέκτονα Γιάννη Αρβανίτη, ανανεώνει τον χώρο και την συλλογή του κοιτώντας σε βάθος το έργο του καλλιτέχνη. Προτείνει ακόμα στο κοινό να δει «αλλιώς» το αρχιτεκτονικό ύφος του μουσείου.

Πήγασος, 1961 Μέταλλο. Δανεισμός από τις Λυδία και Νεφέλη Παπαδημητρίου

Παράλληλα, όσοι επισκεφθούν το ΕΜΣΤ αυτή την περίοδο θα έχουν την ευκαιρία να δουν δύο νέα έργα στον τρίτο όροφο της έκθεσης «Γυναίκες μαζί» και στο πλαίσιο του προγράμματος Spotlight από τη μεγάλη δωρεά του Δημήτρη Δασκαλόπουλου στο μουσείο. Πρόκειται για το εντυπωσιακό και παιχνιδιάρικο έργο Stop Counting της Κάρλα Μπλακ και τη φωτογραφική εγκατάσταση Up in the Sky της Τρέισι Μόφατ, που αποτελείται από 25 λιθογραφικές εκτυπώσεις γύρω από τον ακραίο διαχωρισμό που υπέστησαν οι Αβορίγινες της Αυστραλίας. Και οι δύο καλλιτέχνιδες συμμετέχουν στην έκθεση «Γυναίκες μαζί».

Σε ό,τι αφορά την αναδρομική έκθεση στον γλύπτη Θόδωρο, ο επιμελητής Σταμάτης Σχιζάκης μας είπε σχετικά: «Ο Θόδωρος ως καλλιτέχνης είχε καταφέρει να παρουσιάσει πολλές φορές ο ίδιος το έργο του και σε βάθος σε μεγάλες εκθέσεις, αλλά ήταν πάντα αυτός που επέβλεπε αυστηρά τον τρόπο ανάγνωσης. Ολες του οι εκθέσεις κατά κάποιο τρόπο ήταν εγκαταστάσεις καλλιτεχνικές με ένα συγκεκριμένο στόχο. Ίσως είναι η πρώτη φορά που γίνεται μια προσπάθεια αναδρομικής επεξήγησης και διαφορετικής ταξινόμησης τού έργου του.»

Όπως πρόσθεσε ο ίδιος: «Αυτή σίγουρα δεν είναι μια αντιαναδρομική έκθεση, δηλαδή μια προσπάθεια να στραφούμε εναντίον της πρακτικής των αναδρομικών. Από την άλλη είναι μια παραδοχή της αδυναμίας να πραγματοποιήσει κανείς μια απόλυτη αναδρομή στο έργο ενός καλλιτέχνη».

Η εισαγωγή στην έκθεση των καλλιτεχνών Νίκου Αρβανίτη, Πάκυς Βλασσοπούλου, Ίρις και Λήδας Λυκουριώτη (Αρχιτέκτονες της Φάλαινας), Κώστα Μπασάνου, Γιάννη Παπαδόπουλου σε διάλογο με τον Θόδωρο δίνει έμφαση στις ιδέες πίσω από το έργο του.

Νίκος Αρβανίτης de gustibus non disputandum est, 2025. Ηχητική εγκατάσταση με ραδιόφωνα, μικρόφωνα, συσκευή καταγραφής ήχου,σταθμό ενέργειας με φωτοβολταϊκό στοιχείο, αυτοσχέδιο καρότσι μεταφοράς, αρχειακά αποσπάσματα από τη ραδιοφωνική εκπομπή Η άλλη σκέψη που πραγματοποιούσε ο Θόδωρος με το Τρίτο Πρόγραμμα της ΕΡΑ το 1988. Ευγενική παραχώρηση του καλλιτέχνη και της γκαλερί a.antonopoulou.art Παραγωγή του ΕΜΣΤ

Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι πρόκειται για έναν γλύπτη ο οποίος στόχευε στην επικαιρότητα και διαχρονικότητα των έργων του με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το επικοινωνιακό χάρισμα της γλυπτικής. Για αυτό το λόγο ο ίδιος ως καλλιτέχνης μπήκε στη διαδικασία να αντιπαραβάλλει και να μεταφράσει τις γλώσσες της γλυπτικής, η οποία για εκείνον ήταν πάντοτε μια σωματική και υλική επικοινωνία με την άυλη γλώσσα των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Τώρα έχουμε την ευκαιρία να ξαναδούμε πόσο ζωντανό παραμένει το έργο του μέσα από τις τεχνολογικές αλλαγές και τις προκλήσεις που προκύπτουν διαρκώς.

Το έργο του γλύπτη Θόδωρου με τις πληροφορίες των συντελεστών της έκθεσης

«Αντί για έργο γλυπτικής»

Θόδωρος

Στο πρώτο έργο της έκθεσης «Αντί για έργο γλυπτικής» θα δούμε πώς ο καλλιτέχνης καταθέτει ένα μανιφέστο για τη νέα γλυπτική που επιχειρεί. Αντλώντας στοιχεία από την ξενάγησή μας στο ΕΜΣΤ με τα λεγόμενα του επιμελητή Σταμάτη Σχιζάκη: Στα τέλη της δεκαετίας του ’60, ο Θόδωρος ήδη επιτυχημένος και βραβευμένος στο Παρίσι με το βραβείο Ροντέν το ’65 για την παρουσίαση έργου του στην Μπιενάλε Νέων του Παρισιού, ακολουθεί ένα στυλ μοντέρνο. Δουλεύει κυρίως με το μέταλλο και πολύ σπάνια υλικά. Δεν μιλάει ποτέ για το έργο του. Αναγκάζεται όμως να γυρίσει στην Ελλάδα στην αρχή της δικτατορίας των συνταγματαρχών (το δικτατορικό καθεστώς ζήτησε τότε από όλους τους αποδέκτες Κρατικών Υποτροφιών που διέμεναν στο εξωτερικό να εγκατασταθούν στην Ελλάδα ή, διαφορετικά, να επιστρέψουν τα χρήματα της υποτροφίας).

Ερχόμενος στην Ελλάδα σε ένα διαφορετικό τοπίο από το φλογερό σκηνικό στο Παρίσι πριν τον Μάιο του 1968, συνειδητοποιεί ότι δεν μπορεί να συνεχίσει το ίδιο έργο και καταλαβαίνει πως η ίδια η ιδέα της υλοποίησης της γλυπτικής, έχει τεθεί υπό απειλή. Καθώς τα μέσα τα οποία επικρατούν στη δημόσια επικοινωνία είναι διαφορετικά, αλλάζει το έργο του. Στη δεκαετία του ’70 χρησιμοποιεί φωτογραφίες και το σώμα του, κάνει περφόρμανς, μιλάει και χρησιμοποιεί κείμενα. Ένα από τα πιο ουσιαστικά έργα αυτής της περιόδου και αυτής της μετάβασης, είναι το «Αντί για έργο γλυπτικής», το οποίο δείχνει πώς άλλαξε η τέχνη και οι κώδικες της κατά τη διάρκεια της δικτατορίας στην Ελλάδα. Δεν είναι ένα γλυπτικό έργο, δεν είναι μια εγκατάσταση, είναι ένα κείμενο – μανιφέστο της νέας γλυπτικής  καθώς ένας βωμός και ένα σχοινί οδηγούν τον θεατή στο να βρει ένα έντυπο, που εξηγεί όλους τους πολιτικούς και τεχνολογικούς λόγους για τους οποίους πρέπει ο γλύπτης να επικοινωνήσει τα καθαρά γλυπτικά μέσα.

Χειρισμοί και Τεστ

Ξεχωριστή θέση στο έργο του Θόδωρου έχει η σειρά έργων Χειρισμοί, που πραγματοποιεί την περίοδο 1973-1982. Με τα έργα αυτά ο Θόδωρος θα διερευνήσει τη σχέση της γλυπτικής με άλλες καλλιτεχνικές πρακτικές καθώς επίσης και με τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Ο τίτλος της σειράς αναφέρεται στην πρόθεση πρόκλησης σωματικής και διανοητικής αντίδρασης στο κοινό, μέσα από γλυπτικά ερεθίσματα, όπως, για παράδειγμα, η μορφή του κάθε αντικειμένου.

Ματράκ-Φαλλός

Αισθητική ή ο ευνουχισμός της ματράκ, 1978-1983 Μέταλλο Κληροδότημα του καλλιτέχνη στο ΕΜΣΤ Αρ.εισ.1352/21

Με αφορμή τη δολοφονία του διαδηλωτή φοιτητή Σωτήρη Πέτρουλα από την αστυνομία το 1965, ο Θόδωρος πραγματοποίησε και παρουσίασε Το Ξυπνητήρι του Μεσονυκτίου το ίδιο έτος. Το έργο αυτό ήταν το πρώτο του γλυπτό, ανοιχτό σε συμμετοχικές χειρονομίες από το κοινό, καθώς περιλάμβανε ένα γκλομπ, ένθετο στο μαρμάρινο βάθρο, το οποίο κάποιος μπορούσε να χειριστεί χτυπώντας το μεταλλικό μέρος του γλυπτού για να παράξει ήχο. Το γκλομπ, το εργαλείο που επιτρέπει στον θεατή μια αμφίσημη χειρονομία, βίας ή δημιουργίας, αργότερα θα εξελιχθεί στο σύμβολο της Ματράκ-Φαλλός. Το σύμβολο αυτό συνδυάζει το γκλομπ του αστυνομικού, το σφυρί του γλύπτη και τον φαλλό – ο Θόδωρος το χρησιμοποιούσε για να επισημάνει το σύμπλεγμα εξουσιών που επηρέαζαν την καλλιτεχνική δημιουργία παρέχοντας παράλληλα και ένα εργαλείο για υποθετική ή πρακτική χρήση σε γλυπτικές εγκαταστάσεις του.

Από τη χειρονομία στον χειρισμό

Carnage II, 1966 Μέταλλο Κληροδότημα του καλλιτέχνη στο ΕΜΣΤ Αρ.εισ. 1361/21

Η ρομαντική, αφηρημένη και απροσδιόριστη έννοια της καλλιτεχνικής χειρονομίας, που κυριαρχεί στη μεταπολεμική τέχνη, αναφέρεται στην καλλιτεχνική πρόθεση και την αποσπασματική υλοποίηση τόσο στη ζωγραφική και τη γλυπτική όσο και στις πρωτοεμφανιζόμενες εννοιολογικές τάσεις. Ο Θόδωρος διαφοροποιείται ριζικά από μια τέτοια πρακτική καθώς κεντρική θέση στο έργο του έχει η χειρωναξία. Τα υλικά του γλύπτη, όπως ο πηλός και το μέταλλο, αποτυπώνουν ενέργειες των χεριών και του σώματος σε ένα υλικό με προοπτικές αιωνιότητας.

Ο ήχος της γλυπτικής

Ο καλλιτεχνικός λόγος ορίστηκε από τον ίδιο τον Θόδωρο σαν πρωταρχικό στοιχείο του ώριμου έργου του. Κατά τη δεκαετία του 1970, ο Θόδωρος εμπλούτισε τη γλυπτική πρακτική του, ενσωματώνοντας στα έργα του κείμενα, ηχογραφημένα ή ακόμα και άμεσο ζωντανό λόγο.

Μεταίχμια – Ισορροπίες

Περιβάλλον-Εύθραυστο, 1984 Μικτή τεχνική Κληροδότημα του καλλιτέχνη στο ΕΜΣΤ Αρ.εισ. 1386/2

Ήδη από το πρώιμο του έργο, όπως στη σειρά γλυπτών Δελφικά, 1963-1967, ο Θόδωρος διερευνά την έννοια της ισορροπίας αξιοποιώντας τους νόμους της φυσικής σε μετέωρα γλυπτά ή σε γλυπτά με συνδεδεμένα κινητά μέρη. Σταδιακά η έρευνα αυτή εξελίσσεται, εστιάζοντας στην ισορροπία εύθραυστων και άθραυστων υλικών, καθώς και στις εναλλαγές των διαστάσεων.

Ιχνη Αφής

Ο Θόδωρος υποστήριζε μέσα από το έργο του και τον λόγο του ότι ο καλλιτέχνης έπρεπε να διεκδικήσει τη θέση του στη δημόσια σφαίρα, όπως αυτή διαμορφωνόταν από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης. Ακολουθώντας τον δρόμο που άνοιξε με τη σειρά Χειρισμοί, η δραστηριότητα του Θόδωρου στην τηλεόραση, τον Τύπο και το ραδιόφωνο ήταν προέκταση της γλυπτικής του πρακτικής.

Συντήρηση – Διατήρηση

Το χέρι, 1965 Μέταλλο Κληροδότημα του καλλιτέχνη στο ΕΜΣΤ Αρ.εισ. 1365/21Αντι-θεαματικό Θέατρο: Δυο γλυπτικά μονόπρακτα –Ελεγεία του Homo Faber, 1976
Εγκατάσταση Αφίσα, μαυροπίνακας, 4 μεταλλικοί κύβοι Δωρεά του καλλιτέχνη, 2014 Αρ.Εισ. 996/14 @Eleni Giokali

Για τον Θόδωρο, η γλυπτική –η τέχνη γενικότερα– έχει μια κοινωνική λειτουργία. Με τον λόγο και το έργο του έθιξε συστηματικά τους τρόπους με τους οποίους η λειτουργία αυτή διαπλέκεται με τη δραστηριότητα των πολιτιστικών ιδρυμάτων και την αγορά της τέχνης.

Τηλε-Χειρισμός

Τηλε-χειρισμός, 1976Φιλμ 16 χιλιοστών, ασπρόμαυρο, με ήχο Διάρκεια 53’ Σκηνοθεσία: Γιώργος Εμιρζάς, για τη σειρά της ΕΡΤ Οι δημιουργοί, 1 και 15 Δεκεμβρίου 1976 Καλλιτεχνικό αρχείο ΕΜΣΤ Ευγενική παραχώρηση Αρχείου ΕΡΤ

Ο Τηλε-χειρισμός είναι ένα μοναδικό έργο στην πορεία του Θόδωρου, το οποίο δεν μπορεί εύκολα να κατηγοριοποιηθεί. Πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με τον σκηνοθέτη Γιώργο Εμιρζά και πρόκειται για ένα φιλμ προορισμένο για τηλεοπτική μετάδοση.

Αντιθέαμα

Σαν σχόλιο στην αναδυόμενη τηλεοπτική κουλτούρα μονόδρομης επικοινωνίας, ο Θόδωρος αντιπαραθέτει τις γλυπτικές του οθόνες που εμφανίζονται την ίδια περίοδο με τα έργα της σειράς Χειρισμοί. Σε αντίθεση με την οθόνη της τηλεόρασης, που προβάλει δισδιάστατα θεάματα και συγκεκριμένες απόψεις, οι οθόνες του Θόδωρου έχουν γλυπτική υπόσταση, περιλαμβάνουν αρώματα, γίνεται να ενεργοποιηθούν ή να διαμορφωθούν από τον θεατή και προβάλουν ανοιχτά ερωτήματα.

Ο κήπος

Θόδωρος, γλύπτης @Eleni Giokali

Ο Θόδωρος καθ’ όλη τη διάρκεια της καλλιτεχνικής του πορείας έδινε έμφαση στη δημόσια γλυπτική και θεωρούσε ότι όλα του τα γλυπτά ήταν για τον δημόσιο χώρο. Αντιμαχόμενος τη συρρίκνωση του δημόσιου και ελεύθερου χώρου, προσπάθησε να διαμορφώσει το θεσμικό πεδίο, ώστε να αναπτυχθεί η αμφίδρομη επικοινωνία καλλιτέχνη-κοινού μέσα στα μουσεία, τις γκαλερί και τους άλλους χώρους τέχνης. Για την έκθεση Αντί Αναδρομικής διαμορφώθηκε ένας χώρος σαν κήπος που ταιριάζει με τη λειτουργία των θεσμών που οραματιζόταν ο γλύπτης: μια προσπάθεια προσαρμογής σε κάθε ανάγκη του καλλιτεχνικού έργου, έστω και χωρίς επιτυχία.

INFO Θόδωρος, Γλύπτης – Αντί Αναδρομικής. Στο πλαίσιο παρουσιάσεων της Συλλογής ΕΜΣΤ. Διάρκεια: 8 Φεβρουαρίου 2025 – 8 Φεβρουαρίου 2026, 2ος Όροφος. Εγκαίνια: Σάββατο 8 Φεβρουαρίου στις 18:30. Την έκθεση θα εγκαινιάσει η Υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη. Η μουσική επιμέλεια της βραδιάς έχει την υπογραφή του Γιάννη Πετρίδη. Στα εγκαίνια η είσοδος στο Μουσείο είναι δωρεάν.