Σε κάθε γωνιά του πλανήτη, από τα παγωμένα τοπία του Βορρά ως τα τροπικά δάση και τους εύθραυστους υγροτόπους, εξελίσσεται καθημερινά μια τρομακτική μάχη. Είναι η μάχη της ίδιας της ζωής απέναντι στις ακραίες ανατροπές που επιφέρουν η κλιματική κρίση και η αλόγιστη ανθρώπινη δραστηριότητα. Ζώα που έχουν αγωνιστεί για να επιβιώσουν, είδη που εξελίχθηκαν μέσα σε χιλιάδες χρόνια για να ταιριάξουν απόλυτα με ένα συγκεκριμένο περιβάλλον και να προσφέρουν καθένα κάτι σημαντικό με την παρουσία τους στη μητέρα Φύση, βρίσκονται σήμερα εκτεθειμένα σε έναν κόσμο που αλλάζει πιο γρήγορα από όσο αντέχουν. Tόσο γρήγορα που δεν προφταίνουν να προσαρμοστούν. Από τους πολύχρωμους βατράχους που κάποτε αφθονούσαν σε λίμνες και ποτάμια ως τα σπάνια πουλιά των παράκτιων ελών και τα μεγαλόσωμα θηλαστικά που κυριαρχούσαν σε δάση, σαβάνες και παγετώνες, ολόκληροι πληθυσμοί βρίσκονται πλέον στο χείλος της εξαφάνισης.

Το ζήτημα δεν είναι μόνο οικολογικό· είναι βαθιά υπαρξιακό. Κάθε είδος που χάνεται παρασύρει μαζί του ένα κομμάτι ιστορίας, έναν κρίκο από την αλυσίδα της ζωής που μας συνδέει και που μας περιλαμβάνει όλους. Και αν η φύση έχει τον τρόπο της να αναγεννάται, η ταχύτητα και η ένταση των σύγχρονων πιέσεων μοιάζουν να μην της αφήνουν πια το περιθώριο να γιατρεύει τις πληγές της όπως έκανε πάντα.

Μετράει λοιπόν απώλειες, μαζί της και εμείς. Απώλειες που δεν αφορούν μόνο τα ζώα που χάνονται για πάντα, αλλά και την ισορροπία των οικοσυστημάτων που μας στηρίζουν. Και που μας υπενθυμίζουν τη δραματική κοινή μας μοίρα. Γίνονται ο καθρέφτης του μέλλοντος που μας περιμένει αν συνεχίσουμε να αγνοούμε τα προειδοποιητικά σημάδια.

Βάτραχοι, τα πρώτα θύματα

Ζώα με εξειδικευμένες ανάγκες – είτε αυτά είναι πλάσματα ­φτερωτά είτε υδρόβια και αμφίβια – αποκαλούνται εκείνα που λόγω ανατομικών, φυσιολογικών και συμπεριφορικών ιδιαιτεροτήτων απαιτούν ιδιαίτερες συνθήκες φροντίδας, διαβίωσης και προστασίας. Σήμερα, το 35% αυτών των πτηνών και το 52% των αμφιβίων θεωρούνται ακόμα πιο ευάλωτα λόγω της ευαισθησίας τους στις ραγδαίες κλιματικές μεταβολές, στην επιδεινούμενη ξηρασία και στις αυξανόμενες θερμοκρασίες. Eνα τέτοιο ζώο είναι ο βάτραχος Helmeted Water Toad (Calyptocephalella gayi) που ζει σε υγροτόπους, λίμνες, ποτάμια και δεξαμενές της Κεντρικής Χιλής και, σπανιότερα, στη γειτονική Δυτική Αργεντινή. Το είδος έχει χαρακτηριστεί «ευάλωτο» από τη Διεθνή Eνωση Προστασίας της Φύσης (IUCN), καθώς καταγράφει μείωση πληθυσμού άνω του 30% από το 1990.

Οι κύριες αιτίες είναι η ρύπανση, η απώλεια ενδιαιτημάτων εξαιτίας της αποξήρανσης λιμνών και ποταμών, καθώς και η υπερεκμετάλλευσή του από τοπικούς πληθυσμούς που το αλιεύουν για τροφή, αγνοώντας τις όποιες απαγορεύσεις. Θύμα της σκληρής εποχής μας έχει ήδη πέσει ένας ακόμα βάτραχος, ο Golden Toad (Incilius periglenes), που είχε γίνει διάσημος για το έντονα πορτοκαλί ή κίτρινο χρώμα του. Το είδος, το οποίο είχε εντοπιστεί επιστημονικά το 1964 στα τροπικά δάση της Κόστα Ρίκα, μέσα σε λίγες δεκαετίες έγινε σύμβολο της ευθραυστότητας των οικοσυστημάτων, καθώς από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 οι πληθυσμοί του κατέρρευσαν δραματικά. Η τελευταία επίσημη παρατήρησή του έγινε το 1989.

Σήμερα ο Golden Toad θεωρείται εξαφανισμένος – η αστάθεια των βροχοπτώσεων και η αύξηση των θερμοκρασιών κατέστησαν, σύμφωνα με τους ειδικούς, αδύνατη την αναπαραγωγή του – και συχνά προβάλλεται ως εμβληματικό παράδειγμα του πώς η κλιματική αλλαγή και η περιβαλλοντική υποβάθμιση μπορούν να αφανίσουν ακόμα και ένα τόσο ξεχωριστό είδος.

Αβέβαιες πτήσεις

Ο αγώνας επιβίωσης γίνεται όλο και πιο δυσχερής και για αρκετά είδη πτηνών σε παράκτιες περιοχές και υγροτόπους, όπως για τα φλαμίνγκο και για τους ερωδιούς που απειλούνται σοβαρά από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας και από την καταστροφή των οικοτόπων τους. Eνα χαρακτηριστικό παράδειγμα της δυστοπίας που διαμορφώνεται γύρω μας είναι το Saltmarsh Sparrow (Ammospiza caudacuta), ένα μικρό σπουργίτι που ζει αποκλειστικά σε αλμυρά παράκτια έλη της Ανατολικής Ακτής των ΗΠΑ και που η παρουσία του αποτελεί δείκτη υγείας αυτών των ζωτικών οικοσυστημάτων.

Ο πληθυσμός του είδους έχει μειωθεί κατά 75% από τα τέλη της δεκαετίας του 1990, με ετήσιο ρυθμό μείωσης 9%. Σύμφωνα με τις προβλέψεις των ειδικών, δεν θα τα καταφέρει: ως το 2050, ο Saltmarsh Sparrow αναμένεται να έχει εξαφανιστεί. Αλλά και ο Καζουάριος (Casuarius spp.), ένα από τα πιο παράξενα και επικίνδυνα πτηνά της Αυστραλίας και της Νέας Γουινέας, απειλείται με εξαφάνιση εξαιτίας της απώλειας ενδιαιτημάτων και της ανθρώπινης δραστηριότητας.

Saltmarsh Sparrow (Ammospiza caudacuta), ένα μικρό σπουργίτι που αναμένεται να εξαφανιστεί έως το 2050

Θηλαστικά σε κίνδυνο

Δυσοίωνο διαγράφεται το μέλλον και για σχεδόν το 47% των απειλούμενων θηλαστικών. Το Bramble Cay melomys (Melomys rubicola), ένα μικρό τρωκτικό που ζούσε στην ευρύτερη περιοχή του Μεγάλου Κοραλλιογενούς Yφάλου της Αυστραλίας, έχει πλέον χαρακτηριστεί εξαφανισμένο. Η τελευταία φορά που εντοπίστηκε ζωντανό ήταν το 2009, με τους επιστήμονες να εκτιμούν ότι έπεσε θύμα της ανόδου της στάθμης της θάλασσας. Θεωρείται το πρώτο θηλαστικό που αφανίστηκε λόγω της κλιματικής αλλαγής. Η μείωση πληθυσμών επηρεάζει και το Yellow-bellied glider (Petaurus australis), ένα δενδρόβιο νυκτόβιο μαρσιποφόρο που ζει σε δάση ευκαλύπτων της Αυστραλίας. Χιλιάδες τέτοια ζώα έχασαν τη ζωή τους στις μεγάλες πυρκαγιές του 2019-2020. Οι ίδιες πυρκαγιές αφάνισαν το 30% του πληθυσμού των κοάλα κυρίως στη Νέα Νότια Ουαλία και στο Κουίνσλαντ.

Οι ιαγουάροι της Λατινικής Αμερικής έχουν χάσει το 40% του βιοτόπου τους

Σε άλλες περιοχές του πλανήτη, οι υψηλές θερμοκρασίες καταστρέφουν τα αβγά των θαλάσσιων χελώνων, απειλώντας την αναπαραγωγή τους.

Η άνοδος της θερμοκρασίας απειλεί και τις θαλάσσιες χελώνες

Στα δάση της Νότιας Αμερικής που αποψιλώνονται λόγω ξηρασίας και πυρκαγιών, οι ιαγουάροι έχουν χάσει το 40% του βιοτόπου τους (στον Αμαζόνιο αλλά και σε ολόκληρη την περιοχή εξάπλωσής τους στη Λατινική Αμερική), ενώ τα σπανιότατα ροζ δελφίνια του γλυκού νερού πεθαίνουν μαζικά από την υποβάθμιση των υδάτων των ποταμών.

Τα σπάνια ροζ δελφίνια του γλυκού νερού πεθαίνουν μαζικά από την υποβάθμιση των υδάτων των ποταμών

Στην Αφρική, η επιδεινούμενη ερημοποίηση, η υπερβόσκηση και οι ακραίες θερμοκρασίες απειλούν τους ελέφαντες της Σαβάνας, που υποφέρουν από την έλλειψη νερού, αλλά και τα λιοντάρια, που αντιμετωπίζουν όλο και μεγαλύτερες προκλήσεις στην αναζήτηση τροφής. Oσο για τις χαριτωμένες καμηλοπαρδάλεις, ο πληθυσμός τους έχει συρρικνωθεί κατά 40% τα τελευταία σαράντα χρόνια, με αποτέλεσμα σήμερα να χαρακτηρίζονται ευάλωτο είδος.

Παρόμοια η κατάσταση και στον παγωμένο Βορρά και Νότο: η άνοδος της θερμοκρασίας στην Αρκτική και στην Ανταρκτική απειλεί μεταξύ άλλων τις πολικές αρκούδες (η μείωση του θαλάσσιου πάγου τις οδηγεί σε αποτυχία αναπαραγωγής και σε λιμοκτονία), τους αυτοκρατορικούς πιγκουίνους, καθώς και τα ναρβάλ, τα παράξενα θηλαστικά που αποκαλούνται και «μονόκεροι της θάλασσας».

Οι τελευταίες μέλισσες

Σημαντικές βεβαίως είναι και οι απειλές που αντιμετωπίζουν έντομα όπως οι μέλισσες (βλ. «Σύνδρομο Κατάρρευσης των Μελισσών» – CCD) και οι πεταλούδες – είδη κρίσιμα για την επικονίαση και τη βιοποικιλότητα – λόγω πάντα της καταστροφής των οικοτόπων, των φυτοφαρμάκων, των εντομοκτόνων και των μεταβαλλόμενων κλιματικών συνθηκών. Αλλά και η πολυσυζητημένη καταστροφή των κοραλλιών από την υπερθέρμανση του πλανήτη, την οξίνιση των ωκεανών και την υποβάθμιση των θαλάσσιων οικοσυστημάτων τους σπέρνει τον θάνατο σε δεκάδες είδη που ζουν εδώ και αιώνες στο πολύχρωμο σύμπαν τους.

Τα φυτοφάρμακα είναι ένας ακόμη μεγάλος κίνδυνος για τις πεταλούδες και τις μέλισσες

Γύρω μας, όπου κι αν κοιτάξουμε, ένας κόσμος μαγικός με ιστορία δισεκατομμυρίων ετών, τον οποίο εμείς εξακολουθούμε να περιφρονούμε και να κακομεταχειριζόμαστε. Το μήνυμα που μας στέλνει είναι ξεκάθαρο: Η προστασία και η βιώσιμη διαχείριση των φυσικών οικοσυστημάτων αποτελεί μονόδρομο για τη διαφύλαξη της ζωής, για την επιβίωσή μας. Απομένει να αποφασίσουμε επιτέλους αν θέλουμε να διατηρήσουμε αυτόν τον πλούτο και την ποικιλία για τις επόμενες γενιές. Γιατί αν χαθούν χάνεται και η ίδια η δυνατότητα του ανθρώπου να συνεχίσει την ιστορία του επάνω στη Γη. Οι φωνές που ισχυρίζονται πως είναι πλέον αργά, πως η αντίστροφη μέτρηση έχει αρχίσει εδώ και χρόνια, πληθαίνουν.

Ωστόσο κάθε στιγμή που απομένει είναι και ένα παράθυρο ελπίδας. Η ιστορία του Golden Toad – του μικρού πορτοκαλί πλάσματος που κάποτε ζούσε στα δάση της Κόστα Ρίκα –μας θυμίζει πως η απώλεια είναι οριστική, αλλά ταυτόχρονα γίνεται προειδοποίηση. Αν δεν μπορέσουμε να αναστρέψουμε την πορεία, μπορούμε ακόμη να την επιβραδύνουμε· να επιχειρήσουμε να σώσουμε ό,τι δεν έχει χαθεί ακόμη. Και ίσως τελικά αυτό είναι το πραγματικό μας χρέος: να μη γίνουμε η γενιά που σφράγισε την εξαφάνιση, αλλά εκείνη που τόλμησε να υπερασπιστεί τη ζωή.