«Κατά κανόνα το φανταστικό αυτό ζώο εικονίζεται σαν ένα άσπρο αλογάκι με μπροστινά πόδια αντιλόπης, υπογένειο τράγου κι ένα μακρύ, ελικωτό κέρας που ξεπροβάλλει από το μέτωπό του». Αυτό είναι κάτι που ξέρουμε, όπως και να έχει, όμως ο Χόρχε Λούις Μπόρχες δίνει πολύ περισσότερες πληροφορίες για τον μονόκερο, το μυθικό πλάσμα που έχει γοητεύσει την ανθρώπινη φαντασία για χιλιετίες, στο βιβλίο του με τίτλο «Το βιβλίο των φανταστικών όντων» (στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πατάκη).

Οπως ότι τετρακόσια χρόνια προ Χριστού ο έλληνας ιστορικός και ιατρός Κτησίας είχε πει ότι «στα βασίλεια της Ινδίας ζούσαν κάτι πολύ ευκίνητοι όναγροι με άσπρο τρίχωμα, πορφυρά κεφάλια, γαλάζια μάτια κι ένα αιχμηρό κέρας στο κέντρο του μετώπου τους…».

Στον Μεσαίωνα ο μονόκερος συμβολίζει τόσο την αγνότητα και το Αγιο Πνεύμα, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις και τις σκοτεινές δυνάμεις. Στον ελληνικό μεσαιωνικό «Φυσιολόγο» περιγράφονται ακόμη και τρόποι για να συλληφθεί: η αφήγηση λέει πως αν μια νεαρή γυναίκα στέκεται σε ξέφωτο και τραγουδά, το πλάσμα μαγεύεται από τη μελωδία και οδηγείται στην αγκαλιά της.

«The Meteor» (1964), του Ρενέ Μαγκρίτ. Photo©VG Bild-Kunst

Ο Μπόρχες μάς πληροφορεί επίσης ότι ο Μονόκερος της Κίνας λέγεται Κι-λιν και στη λογοτεχνία της χώρας τον 9ο αιώνα περιγραφόταν ως «…ένα ον υπερφυσικό και γούρικο. Το λένε οι ωδές, τα χρονικά, οι βιογραφίες των επιφανών και άλλα κείμενα που το κύρος τους είναι αδιαφιλονίκητο […] να όμως που το ζώο αυτό δεν καταλέγεται στα ζώα του σπιτιού, μήτε είναι πάντα εύκολο να το απαντήσεις, δεν προσφέρεται για ζωολογική ταξινόμηση. Ούτε είναι σαν τον ταύρο ή τ’ άλογο, τον λύκο ή το ελάφι. Ετσι μπορεί να βρεθούμε κάποτε καταπρόσωπο με έναν μονόκερο και να μην είμαστε σίγουροι πως πρόκειται γι’ αυτόν», όπως σημείωνε ο συγγραφέας και μεταφραστής Ζορζ Μαργκουλιές στην «Anthologie raisonnée de la littérature chinoise» (1948).

Η πολυδιάστατη αυτή μορφή, άλλοτε θηρίο και άλλοτε οπτασία ή λατρεμένο παιδικό παιχνίδι, αποτελεί το κεντρικό θέμα μιας μεγάλης διεθνούς έκθεσης που έρχεται να φωτίσει τέσσερις χιλιετίες καλλιτεχνικής έμπνευσης.

Η τιτλοφορούμενη «Unicorn: The Mythical Beast in Art» στο Museum Barberini στο Πότσνταμ της Γερμανίας έχει ως στόχο να αναδείξει τη συμβολική και μυθική διάσταση αυτού του πλάσματος μέσα στην ιστορία της τέχνης ήδη από τη δεύτερη χιλιετία π.Χ. ως τον Μεσαίωνα και τη σύγχρονη εποχή.

Μέσα από ζωγραφικά έργα, γλυπτά, ταπισερί, χειρόγραφα και αντικείμενα από Kunstkammer – τις περίφημες αίθουσες θαυμάτων της Αναγέννησης –, ο μονόκερος έχει λειτουργήσει ως σύμβολο αγνότητας, δύναμης, φαντασίας και μυστηρίου, αλλά και ως αντικείμενο κοινωνικών και ψυχολογικών ερμηνειών.

Αλλοτε εμφανίζεται ως αγγελιοφόρος του Θεού και άλλοτε ως άγριο θηρίο που εξημερώνεται μόνο από την παρθένο, μια εικόνα που συνοψίζει την αιώνια πάλη ανάμεσα στο πνεύμα και το ένστικτο.

Πέρα όμως από την αισθητική απόλαυση, η έκθεση επιχειρεί να διερευνήσει την ψυχολογία του μύθου: γιατί οι άνθρωποι μέσα στους αιώνες αισθάνονται την ανάγκη να φαντάζονται έναν κόσμο όπου το απίθανο γίνεται δυνατό; Ο μονόκερος λειτουργεί ως σύμβολο της ανθρώπινης φαντασίας και της αιώνιας αναζήτησης του αγνού και του υπερβατικού.

Αντίγραφο του έργου του Τιτσιάνο «Ο Ορφέας που σαγηνεύει τα ζώα» (1562-1601). Photo Museo Nacional del Prado

Για τον σκοπό αυτόν έχουν λοιπόν συγκεντρωθεί περί τα 150 έργα. Οπως ο πίνακας «Unicorn» (1572) του φλαμανδού ζωγράφου Μάρτεν ντε Βος, έργα των Αλμπρεχτ Ντίρερ και Γκιστάβ Μορό ή ένα αντίγραφο του έργου του «Ορφέα που σαγηνεύει τα ζώα» (1562-1601) του Τιτσιάνο αλλά και το «White Unicorn» (2015) της Ολλανδής Μαρί Σεσίλ Τάις, η οποία δίνει μια σύγχρονη, σχεδόν ονειρική εκδοχή του θρυλικού πλάσματος.

Το εγχείρημα φέρει τη σφραγίδα 88 κορυφαίων πολιτιστικών ιδρυμάτων από 16 χώρες. Ανάμεσα στους δανειστές συγκαταλέγονται το Λούβρο στο Παρίσι (προτού δεχθεί ισχυρότατο πλήγμα με την πρόσφατη κινηματογραφική ληστεία), το Metropolitan Museum of Art της Νέας Υόρκης, το Museo del Prado της Μαδρίτης, το Rijksmuseum του Αμστερνταμ, το Victoria and Albert Museum του Λονδίνου, το Albertina της Βιέννης, η Galleria degli Uffizi της Φλωρεντίας. Πολλά από τα έργα σπανίως ταξιδεύουν εκτός των μόνιμων συλλογών τους, γεγονός που καθιστά την έκθεση μοναδική ευκαιρία για τους φιλότεχνους.

Reel Unicorns – Μονόκεροι της οθόνης

Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι ως παράλληλο πρόγραμμα στην έκθεση, το γειτονικό Filmmuseum Potsdam παρουσιάζει ένα ξεχωριστό κινηματογραφικό αφιέρωμα με τίτλο «Reel Unicorns – Real Unicorns Only Exist in the Movies» (έως τις 11 Ιανουαρίου του 2026). Πρόκειται για μια σειρά έξι ταινιών που δείχνουν τον μονόκερο όπως παρουσιάστηκε στον κινηματογράφο, από την κωμωδία τρόμου και το ψυχολογικό δράμα μέχρι τις παιδικές ταινίες φαντασίας. Μέσα από διαφορετικά είδη, εποχές και στυλ, οι μονόκεροι της μεγάλης οθόνης εξακολουθούν να γίνονται καθρέφτης των ανθρώπινων φόβων, επιθυμιών και ονείρων.

Για παράδειγμα, στην εμβληματική ταινία «Black Moon» (1975) του Λουί Μαλ, η νεαρή πρωταγωνίστρια, που προσπαθεί να ξεφύγει από έναν παράλογο εμφύλιο πόλεμο ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες, βρίσκει καταφύγιο σε ένα απομονωμένο κτήμα γεμάτο παράξενους κατοίκους και μυστικιστικά σύμβολα. Εκεί περιπλανιέται και ένας μονόκερος, μέσα σε ένα τοπίο που αγγίζει το όνειρο και τον εφιάλτη ταυτόχρονα.

Στο πλαίσιο του αφιερώματος θα προβληθεί επίσης η βρετανική ταινία «A Kid for Two Farthings» του 1955 (στην Ελλάδα προβλήθηκε με τον τίτλο «Το γέλιο μέσα στην ομίχλη») του Κάρολ Ριντ.

Στην εργατική συνοικία του East End στο Λονδίνο, ο μικρός πρωταγωνιστής της ταινίας αγοράζει έναν μικρό τράγο με ένα μόνο κέρας, πιστεύοντας πως πρόκειται για μονόκερο που θα του φέρει καλοτυχία.

Η ταινία, υποψήφια για τον Χρυσό Φοίνικα στο Φεστιβάλ Καννών το 1955, είναι μια συγκινητική ιστορία για την παιδική πίστη, τη φαντασία και τα όνειρα που αντιστέκονται στην πραγματικότητα.

«Virgin with Unicorn (Portrait of Caterina Corner as Allegory of Chastity»), περ. 1467-68, έργο που αποδίδεται στον Ντάριο ντι Τζιοβάνι. Photo Attila Mudrak

Ποιος/ποια Gen X-er δεν θυμάται τα «Ουράνια Πλάσματα» (Heavenly Creatures, 1994) του Πίτερ Τζάκσον; Την ταινία με τις δύο έφηβες φίλες στη δεκαετία του ’50, οι οποίες πλάθουν ένα φανταστικό μεσαιωνικό βασίλειο γεμάτο μονόκερους, μέσα στο οποίο καταφεύγουν για να δραπετεύσουν από την καταπίεση της πραγματικής ζωής.

Οταν οι γονείς τους επιχειρούν να τις χωρίσουν, η φιλία τους παίρνει μια σκοτεινή και τραγική τροπή. Η ταινία, βασισμένη σε αληθινή ιστορία, είναι μια συγκλονιστική μελέτη πάνω στην εμμονή, τη φαντασία και την ψυχική απομόνωση. Υπάρχει και η πρόσφατη «Death of a Unicorn» (2025) του Αλεξ Σάρφμαν, μια αμερικανική μαύρη κωμωδία τρόμου. Οταν ο Πολ Ραντ και η Τζένα Ορτέγκα – ως πατέρας και κόρη – χτυπούν κατά λάθος με το αυτοκίνητό τους έναν νεαρό μονόκερο καθ’ οδόν προς τον εργοδότη του πρώτου, αποφασίζουν πανικόβλητοι να πάρουν το σώμα του μαζί τους.

Ο εργοδότης, ένας αδίστακτος επιχειρηματίας, βλέπει στο πλάσμα μια χρυσή ευκαιρία και σπεύδει να εκμεταλλευτεί το «μαγικό» του αίμα για να δημιουργήσει νέα, θαυματουργά προϊόντα. Ομως σύντομα, τα συγγενικά πλάσματα του μονόκερου εμφανίζονται, φέρνοντας μαζί τους έναν εφιάλτη που κανείς δεν είχε φανταστεί.

Βέβαια, δεν νοούνται μονόκεροι δίχως αναφορά στον Χάρι Πότερ. Οπως στην ταινία «Ο Χάρι Πότερ και η Φιλοσοφική Λίθος» (Harry Potter and the Philosopher’s Stone, 2001) του Κρις Κολόμπους, την πρώτη του θρυλικού franchise όπου ο σατανικός Βόλντεμορτ σκοτώνει έναν μονόκερο για να πιει το αίμα του και να διατηρηθεί στη ζωή.

Σε μια πιο fun νότα, θα προβληθεί και το αριστουργηματικό «Τα μυαλά που κουβαλάς» (Inside Out, 2015) του Πιτ Ντόκτερ και Ρονάλντο ντελ Κάρμεν. Ποιος/α μπορεί να ξεχάσει την ταινία για τα πέντε συναισθήματα – Χαρά, Θυμός, Φόβος, Αηδία και Λύπη –, αλλά και το στούντιο των ονείρων, όπου στο μυαλό της μικρής πρωταγωνίστριας εμφανίζεται ένας λαμπερός, πολύχρωμος μονόκερος, σε μια από τις πιο ευφάνταστες και αστείες σκηνές της ταινίας…

Το όραμα ενός συλλέκτη

«Leaping Unicorn» (πριν από το 1589), του Χανς Ράιζινγκερ. Photo Staatliche Kunstsammlungen

Το Museum Barberini που φιλοξενεί την εικαστική έκθεση βρίσκεται στην καρδιά του Πότσνταμ και αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά πολιτιστικά κέντρα της Γερμανίας. Δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία του Χάσο Πλάτνερ, συνιδρυτή της εταιρείας λογισμικού SAP και μεγάλου υποστηρικτή των τεχνών, ο οποίος οραματίστηκε έναν χώρο ανοιχτό στην έρευνα, την εκπαίδευση και την απόλαυση της τέχνης.

Από όταν άνοιξε τις πύλες του το 2017, το μουσείο έχει εξελιχθεί σε έναν από τους δημοφιλέστερους μουσειακούς προορισμούς της χώρας, προσελκύοντας επισκέπτες από όλον τον κόσμο χάρη στις διεθνείς συνεργασίες και την εξαιρετική μόνιμη έκθεσή του.

Διότι η Hasso Plattner Collection στο Μουσείο Barberini είναι μία από τις σημαντικότερες ιδιωτικές συλλογές ιμπρεσιονιστικής και μεταϊμπρεσιονιστικής ζωγραφικής στον κόσμο. Η μόνιμη έκθεση περιλαμβάνει περίπου 115 έργα από 23 καλλιτέχνες και παρουσιάζει την εξέλιξη της γαλλικής τοπιογραφίας από τα μέσα του 19ου έως τις αρχές του 20ού αιώνα. Ξεχωρίζουν πίνακες των Πιερ Ογκίστ Ρενουάρ, Καμίλ Πισαρό, Μπερτ Μοριζό, Εντβαρτ Μουνκ και Ογκίστ Ροντέν και τα σαράντα έργα του Μονέ, με αποτέλεσμα η συλλογή αυτή να είναι η μεγαλύτερη στην Ευρώπη εκτός Παρισιού, καθιστώντας έτσι το Πότσνταμ ένα από τα σημαντικότερα κέντρα ιμπρεσιονιστικής τοπιογραφίας παγκοσμίως.

Ιδιαίτερη θέση στη συλλογή κατέχει ο πίνακας του Κλοντ Μονέ με τίτλο «Meules» (1890), τον οποίο ο Πλάτνερ απέκτησε το 2019 σε δημοπρασία του οίκου Sotheby’s στη Νέα Υόρκη έναντι 110,7 εκατομμυρίων δολαρίων. Η αγορά αυτή κατέστησε τον πίνακα το ακριβότερο έργο ιμπρεσιονισμού που έχει πουληθεί ποτέ σε δημοπρασία. Μετά την αγορά, ο Πλάτνερ δώρισε το έργο στο Μουσείο Barberini, όπου εκτίθεται μόνιμα.

Πέρα από τη μόνιμη συλλογή, το μουσείο διοργανώνει κάθε χρόνο έως τρεις μεγάλες περιοδικές εκθέσεις σε συνεργασία με κορυφαία μουσεία και πολιτιστικούς οργανισμούς διεθνώς.

Οι εκθέσεις του έχουν φιλοξενήσει έργα από καλλιτέχνες του βεληνεκούς του Πάμπλο Πικάσο, του Βίνσεντ βαν Γκογκ, του Ρέμπραντ ή του Γκέρχαρντ Ρίχτερ από τους σύγχρονους. Το εύρος των θεμάτων που καλύπτουν εκτείνεται από την αρχαιότητα και το μπαρόκ έως τον ιμπρεσιονισμό και τη σύγχρονη τέχνη, προσφέροντας πάντα νέες προσεγγίσεις και αναγνώσεις.

Το 2022, ο Πλάτνερ ίδρυσε και το Das Minsk-Kunsthaus in Potsdam, ένα ακόμη μουσείο, το οποίο επικεντρώνεται στους καλλιτέχνες της Ανατολικής Γερμανίας και στις δημιουργίες μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, επεκτείνοντας έτσι την πολιτιστική του προσφορά ώστε να συνδεθεί η δυτική καλλιτεχνική παράδοση με τη μετασοσιαλιστική δημιουργία.

ΙΝFO

«Unicorn: The Mythical Beast in Art»: Museum Barberini, Πότσνταμ, Γερμανία, έως την 1η Φεβρουαρίου 2026.