Μια νέα έκθεση φέρνει έργα γυναικών του 20ού αιώνα επιτέλους στο φως

Γυναίκες που δημιούργησαν σε εποχές που ήταν δύσκολο να αναδειχθεί το έργο τους και που σήμερα παραμένουν άγνωστες ή λησμονημένες. Γυναίκες που ήταν σχεδόν απαρέγκλιτα σύζυγοι και μητέρες αλλά είχαν έντονες καλλιτεχνικές ανησυχίες και διεκδίκησαν την αναγνώριση που τους αναλογούσε όπως και την ισότιμη αντιμετώπιση με τους άνδρες συναδέλφους τους – εννοείται ότι τα έργα τους πωλούνταν σε χαμηλότερες τιμές από εκείνων ενώ τελικά το όνομά τους επισκιάστηκε από εκείνο των συζύγων ή των τέκνων τους.

Η ζωγράφος Ιρα Οικονομίδου (1909-1997), μητέρα της ηθοποιού και θεατρικής συγγραφέα Ξένιας Καλογεροπούλου, η Ελένη Πρεβεζάνου-Λελέκου(1902-1990), μητέρα της ηθοποιού Ειρήνης Παπά και γιαγιά του σκηνοθέτη Μανούσου Μανουσάκη. Η Ιωσηφίνα (Φιφή) Τσίλλερ (1885-1965), κόρη του αρχιτέκτονα Ερνστ Τσίλλερ και της πιανίστας Σοφίας Δούδου, ή η Ιουλία Παπανούτσου (1900-1973), σύζυγος του γνωστού παιδαγωγού και δοκιμιογράφου Ευάγγελου Παπανούτσου.

Ιωσηφίνα (Φιφή) Τσίλλερ, «Μέγαρο Δουκίσσης Πλακεντίας». Λάδι σε ξυλοτέξ, 26×22 εκ.

Ορισμένες ήταν αυτοδίδακτες αλλά οι περισσότερες απόφοιτες της Καλών Τεχνών που αγαπούσαν την τέχνη και τη δημιουργία, μάλιστα η Λελέκου έλεγε ότι ήταν ρυπαρογράφος, δηλαδή  ζωγράφος ποταπών και μηδαμινών πραγμάτων. Τις μαθαίνουμε μέσα από τη σπονδυλωτή έκθεση του Οργανισμού Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας Δήμου Αθηναίων «Στη σκιά. Εργα γυναικών από τη Συλλογή της Πινακοθήκης του Δήμου Αθηναίων» η οποία φέρνει στην επιφάνεια τις αφανείς, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, ιστορίες τους χάρη στον επιμελητή εκθέσεων και δράσεων του ΟΠΑΝΔΑ Χριστόφορο Μαρίνο και την εικαστικό και έφορο της Πινακοθήκης Δήμου Αθηναίων Κάλλη Πετροχείλου με την πολύτιμη βοήθεια/συμβολή του συντηρητή της Πινακοθήκης κ. Κώστα Νικάκη.

Εχει δε τη θερμή υποστήριξη του δημάρχου Αθηναίων Κώστα Μπακογιάννη και της προέδρου του ΟΠΑΝΔΑ Νίκης Αραμπατζή. Τα τρία μέρη της  έκθεσης περιλαμβάνουν έργα από 120 ζωγράφους και γλύπτριες γεννημένες μεταξύ 1871 και 1941, από τη Θάλεια Φλωρά-Καραβία ως την Οπυ Ζούνη. Η πλούσια συλλογή της Πινακοθήκης του Δήμου Αθηναίων προσφέρει όλο το απαραίτητο υλικό για να έρθει το ευρύ κοινό σε επαφή με το έργο τους και τη συμβολή τους στην τέχνη του 20ού αιώνα χάρη στις αγορές που γίνονταν μέσα στα χρόνια, σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις έπειτα από προσωπικό αίτημα των καλλιτέχνιδων, όπως η Εφη Μιχελή (1906-1984).

Ελένη Πρεβεζάνου Λελέκου, «Παιδιά στην εξοχή». Ελαιογραφία σε καμβά, 62×62 εκ

Από την Αγγελική Χατζημιχάλη ως τη Nelly’ s

Στο πρώτο μέρος περιλαμβάνεται το έργο καλλιτέχνιδων, 57 τον αριθμό, που γεννήθηκαν μεταξύ 1870 και 1910 και έδρασαν το πρώτο μισό του 20ού αιώνα (θα ακολουθήσουν εκείνες που γεννήθηκαν μεταξύ 1911-1922 το επόμενο καλοκαίρι).

Σε αυτή την πρώτη έκθεση περιλαμβάνεται η Μυκονιάτισσα Μαρία Ιγγλέση (1882-1942), η Σοφία Λασκαρίδου (1882-1965), κόρη της γνωστής παιδαγωγού Αικατερίνης Χρηστομάνου, η σημαντική λαογράφος και συγγραφέας Αγγελική Χατζημιχάλη (1895-1965), αλλά και δημιουργοί που άφησαν ισχυρό αποτύπωμα τις δεκαετίες 1950 και 1960, όπως η Λιλή Αρλιώτη (1908-1979), η Κούλα Μαραγκοπούλου (1910 ή 1913-1997), η Αγλαΐα Παπά (1903-1984) και η Σελέστ Πολυχρονιάδη (1904-1985). Εμπνεύστηκαν κυρίως από το ελληνικό τοπίο, την αττική εξοχή, τα μνημεία, τα σπίτια, το γυναικείο γυμνό και εκφράστηκαν μέσα από ιδιώματα της εποχής τους (ιμπρεσιονισμό, φοβισμό, εξπρεσιονισμό, νεοκλασικισμό, αφαίρεση) έχοντας κατά νου τα διδάγματα των μεγάλων ζωγράφων της εποχής όπως ο Κωνσταντίνος Παρθένης, ο Νικόλαος Λύτρας, ο Δημήτρης Γαλάνης.

Πολλές από αυτές είχαν συνεκθέσει στο Λύκειο των Ελληνίδων, στις Πανελλήνιες Εκθέσεις του Ζαππείου, στον Ελληνοσοβιετικό Σύνδεσμό και σε αίθουσες Δημοτικών Βιβλιοθηκών ενώ κάποιες συμμετείχαν στην ΟμάδαΤέχνη (όπως η Λιλή Αρλιώτη ή η Σελέστ Πολυχρονιάδη) και το Καλλιτεχνικό Σωματείο Ελληνίδων. Οι δε Κούλα Στεφάνου, Σοφία Λασκαρίδου, Θάλεια Φλωρά-Καραβία είχαν λάβει μέρος στην πρώτη έκθεση του Συνδέσμου Ελλήνων Καλλιτεχνών στο Ζάππειο το 1912.

Γνωστές-άγνωστες

«Τα μεγάλα ονόματα της έκθεσης είναι αναμφισβήτητα η Θάλεια Φλωρά-Καραβία (1871-1960) και η Σοφία Λασκαρίδου. Τα έργα τους βρίσκονται σε σημαντικές δημόσιες συλλογές. Το έργο ορισμένων άλλων αναδείχθηκε κάπως μέσα στα χρόνια. Το 1980 η Εθνική Πινακοθήκη διοργάνωσε αναδρομική έκθεση της Αγλαΐας Παπά και μάλιστα όσο η ίδια ήταν ακόμα εν ζωή. Η γκαλερί Νέες Μορφές εξέδωσε το 2008 μια μονογραφία για τη Σελέστ Πολυχρονιάδη. Τα τελευταία χρόνια πραγματοποιήθηκαν εκθέσεις για τη Μαρία Ιγγλέση και την Κούλα Μαραγκοπούλου, στη Δημοτική Πινακοθήκη Μυκόνου και στο Μουσείο Μπουζιάνη αντίστοιχα. Και σίγουρα μετά την πρόσφατη έκθεση του Μουσείου Μπενάκη, το όνομα της φωτογράφου Nelly’s (Ελλη Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη) ηχεί οικεία» εξηγούν οι επιμελητές.

«Πόσοι όμως γνωρίζουν το ζωγραφικό έργο της πρωτοπόρου λαογράφου Αγγελικής Χατζημιχάλη; Ή της Αθηνάς Ταρσούλη (1884-1975), που κι αυτή άφησε παρακαταθήκη σημαντικές λαογραφικές μελέτες; Πολλές από τις συμμετέχουσες καλλιτέχνιδες συνεργάστηκαν με το Λύκειο των Ελληνίδων και παρουσίασαν εκεί τη δουλειά τους: η Μαρία Βουκίδου (περισσότερο γνωστή για τις κούκλες της που βρίσκονται στο Μουσείο Μπενάκη), η Ελένη Γεωργαντή (1881-1977) το σπίτι της οποίας στην οδό Αναπαύσεως δώρισε η γλύπτρια κόρη της Λουκία Γεωργαντή στον Δήμο Αθηναίων, η Τζένη Λύμπερ-Αργυρού (1902-1975) η οποία υπήρξε μαθήτρια της Φλωρά-Καραβία, η ζωγράφος και γλύπτρια Αγγελική (Κούλα) Στεφάνου με ορισμένα έργα της να υπάρχουν και στο Α’ Νεκροταφείο».

Σωτηρία Ιατρίδου, «Η κυρία με τη ρενάρ». Ρακογραφία (κολλάζ με υφάσματα), σε χαρτόνι, 43X23 εκ.

Οι καλλιτέχνιδες πίσω από τον επιφανή άνδρα

Ενα κοινό χαρακτηριστικό των γυναικών αυτών, πέρα από το γεγονός ότι προέρχονταν βέβαια από ευκατάστατες οικογένειες της αστικής τάξης, ήταν ότι έκαναν την πρώτη τους έκθεση μετά τα σαράντα τους χρόνια, αφότου δηλαδή είχαν δημιουργήσει οικογένεια. Πολλές από τις ζωγράφους ή γλύπτριες το έργο των οποίων παρουσιάζεται στην έκθεση ήταν παντρεμένες με γνωστούς δημιουργούς ή πολιτικούς.

«Η Φιφή Τσίλλερ ήταν παντρεμένη με τον ζωγράφο και αγιογράφο Δημήτριο Δήμα. Μάλιστα, η Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων διαθέτει δύο έργα της, μία ελαιογραφία με αλληγορικό θέμα και ένα τοπίο που απεικονίζει το Μέγαρο Δουκίσσης Πλακεντίας, όπου στεγάζεται το Βυζαντινό Μουσείο. Από την άλλη, η Μαρία Χορς (1889-1975) ήταν παντρεμένη με τον πολύ σημαντικό ζωγράφο του Μεσοπολέμου Νίκο Λύτρα.

Η Χορς είναι περισσότερο γνωστή από το πορτρέτο που της είχε φιλοτεχνήσει ο σύζυγός της το 1916 (ανήκει στην Εθνική Πινακοθήκη) και το οποίο δικαίως θεωρείται ένα από τα καλύτερα έργα της μοντέρνας ελληνικής τέχνης. Μία πολύ ωραία προσωπογραφία (1927) της Αμαλίας (Λιλής) Αρλιώτη μάς έχει δώσει και ο ζωγράφος Εκτωρ Δούκας». Η οποία Αρλιώτη ήταν παντρεμένη με τον οικονομολόγο και πολιτικό Κάρολο Αρλιώτη, η Ερατώ Ασπρογέρακα με τον ζωγράφο και καθηγητή Νικόλαο Ασπρογέρακα, η ψηφιδογράφος Ελλη Βοΐλα με τον αρχιτέκτονα Κίμωνα Λάσκαρη, η Γεωργαντή με τον γλύπτη Νικόλαο Γεωργαντή, η Ελένη Ζογγολοπούλου με τον γλύπτη Γιώργο Ζογγολόπουλο, η Λύμπερ-Αργυρού με τον ζωγράφο Ουμβέρτο Αργυρό, η Μαραγκοπούλου με τον ποιητή Μιχάλη Κατσαρό, η Εφη Μιχελή με τον αρχιτέκτονα και θεωρητικό Παναγιώτη Μιχελή.

Η ζωγράφος και πιανίστα Θάλεια Διπλαράκου (αδερφή της Μις Ελλάς και Μις Ευρώπη 1930, Αλίκης Διπλαράκου) ήταν αρραβωνιασμένη για ένα διάστημα με τον πρωθυπουργό Γεώργιο Κονδύλη. Υπάρχουν μάλιστα και φωτογραφίες της Nelly’s οι οποίες απαθανατίζουν το ερωτευμένο ζεύγος.

Μαρίνα ΧαϊκάληΣκαρλάτου, «Τριαντάφυλλα». Ελαιογραφία σε καμβά, 45×35εκ.

Συλλογή με πολλές εκπλήξεις

Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί η ηθοποιός Σωτηρία Ιατρίδου(1901-1985). Επαιξε σε ταινίες όπως «Ο κακός δρόμος» (1933) και «Η φωνή της καρδιάς» (1942), ενώ ασχολήθηκε και με τη μουσική. Δικές της συνθέσεις είναι τα γνωστά τραγούδια «Ακόμα ένα ποτηράκι» και «Σεβιλιάννα». «Η Ιατρίδου ασχολήθηκε κυρίως με το είδος της ρακογραφίας, έφτιαχνε δηλαδή έργα με κολλάζ υφασμάτων. Ξεχωριστή περίπτωση ήταν και η «ζωγράφος- μέντιουμ» Μαρίνα Χαϊκάλη-Σκαρλάτου (1908-1950), η οποία ήταν μέλος της Εταιρείας Ψυχικών Ερευνών του Αγγελου Τανάγρα. Η Σκαρλάτου, που καταπιάστηκε με την ανθογραφία, συμμετείχε ενεργά στα τηλεπαθητικά πειράματα της ομάδας» θα πουν οι επιμελητές.

Η έρευνα στη συλλογή της Πινακοθήκης έκρυβε πολλές εκπλήξεις. «Εντοπίσαμε, για παράδειγμα, μια ελαιογραφία (με τίτλο «Μεγαρίτισσα») της Φωτεινής Παπαδημητρίου. Μένει να επιβεβαιωθεί αν πρόκειται για έργο της δασκάλας και μακεδονομάχου Φωτεινής Αλατά-Παπαδημητρίου (1886-1972). Αναζητώντας περισσότερες πληροφορίες για τη Δώρα Γραφειάδου (1908-1939), ανακαλύψαμε ότι σπούδασε στην ΑΣΚΤ στο Εργαστήριο του Γιάννη Κεφαλληνού. Φαίνεται πως ήταν ιδιαίτερα ταλαντούχα, γιατί εισήχθη στη σχολή στα δεκαπέντε της. Ηταν ο νεανικός έρωτας του κύπριου ζωγράφου και συμφοιτητή της Τηλέμαχου Κάνθου. Δυστυχώς πέθανε νεότατη, μόλις στα τριάντα της. Από ένα κείμενο της Ελλης Αλεξίου μάθαμε ότι η μικρασιάτισσα ζωγράφος Παλλάς Στρογγύλη ήταν η αδελφή της Σεμέλης Στρογγύλη, που είχε αρραβωνιαστεί τον Φώτη Κόντογλου. Περιττό να πούμε ότι τα ονόματα των δύο αυτών καλλιτέχνιδων δεν υπάρχουν στα Λεξικά Ελλήνων Καλλιτεχνών».

«Στη σκιά. Εργα γυναικών από τη Συλλογή της Πινακοθήκης του Δήμου Αθηναίων», στην Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων, Λεωνίδου & Μυλλέρου, Πλ. Αυδή, Μεταξουργείο, από τις 26/9 ως τις 26/11.