«Θα έλεγα ότι είναι συγκλονιστικό το γεγονός ότι αυτό το έργο, που γράφτηκε πριν από 140 χρόνια, εξακολουθεί να είναι επίκαιρο», μας είπε χθες ο Τόμας Οστερμάιερ σε μία συνέντευξη τύπου-ποταμό στο Θέατρο Κνωσός. Ο παγκοσμίου φήμης Γερμανός σκηνοθέτης και καλλιτεχνικός διευθυντής της Schaubühne, είναι εδώ και ένα διάστημα στην Αθήνα, μετά από πρόσκληση του Θεάτρου του Νέου Κόσμου και του διευθυντή του Μίλτου Σωτηριάδη, για να  παρουσιάσει τη δική του ανατρεπτική εκδοχή του Εχθρού του λαού του Χένρικ Ίψεν.

Στη σκηνή μαζί του ήταν ο Μίλτος Σωτηριάδης και οι πρωταγωνιστές Κωνσταντίνος Μπιμπής, Μιχάλης Οικονόμου, Λένα Παπαληγούρα, Ιερώνυμος Καλετσάνος, Στέλιος Δημόπουλος, Άλκηστις Ζιρώ και Ιάσονας Άλυ, που μίλησαν για την εμπειρία των προβών και την τεχνική του φημισμένου σκηνοθέτη.

Η σύγχρονη διασκευή του «Εχθρού του λαού»

Πάντως, ο «Εχθρός του λαού» κατά Οστερμάιερ, αποτελεί μια ρηξικέλευθη πρόταση: έχει παρουσιαστεί από το 2012 με τεράστια επιτυχία σε περισσότερες από 40 χώρες και ανεβαίνει στο Θέατρο Κνωσός για πρώτη φορά με Έλληνες ηθοποιούς.

Στο έργο, ο γιατρός Στόκμαν ως ευσυνείδητος επιστήμονας, που πρώτος υποστήριξε ότι η πόλη του μπορούσε να γίνει μια υποδειγματική λουτρόπολη, δεν θα διστάσει να αποκαλύψει δημοσίως ότι τα ιαματικά λουτρά αποδείχτηκαν μολυσμένα: αντιμέτωπος με τον δήμαρχο αδερφό του και την ιδιοτέλεια των συμπολιτών του, θα γίνει «εχθρός του λαού». Γραμμένο το 1882, το έργο του Χένρικ Ίψεν παραμένει επίκαιρο, φέρνοντας στο φως την ηθική σύγκρουση μεταξύ ατομικής ευθύνης και συλλογικού συμφέροντος, επιστημονικής αλήθειας και πολιτικής σκοπιμότητας.

Ο Τόμας Οστερμάιερ με τον Μίλτο Σωτηριάδη και τους ηθοποιούς της παράστασης Ο Εχθρός του Λαού. Φωτογραφία: Θωμάς Δασκαλάκης @copyright ndp photo agency

«Προφανώς το έργο θέτει το ερώτημα πώς η αλήθεια βγαίνει προς τα έξω στον κόσμο και ποιος είναι ο κίνδυνος που προκύπτει από την αλήθεια που εκφράζεται», συνέχισε ο Οστερμάιερ, σε σκηνοθεσία του οποίου είδαμε τον «Οιδίποδα» της Γερμανίδας δραματουργού Maja Zade στην Επίδαυρο το 2021, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου. «Και ποιος είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος για την αλήθεια αυτή τη στιγμή; Αυτή τη στιγμή, ο μεγαλύτερος κίνδυνος για την αλήθεια είναι τα οικονομικά συμφέροντα. Βιώνουμε επί του παρόντος μια πολύ μεγάλη αντιπαράθεση μεταξύ των οικονομικών και των οικολογικών συμφερόντων ·  ίσως αυτή είναι η πιο σημαντική αντιπαράθεση και σύγκρουση της εποχής μας», σημείωσε ο ίδιος.

«Το μόνο που ισχύει στο θέατρο είναι ότι η τέχνη είναι ελεύθερη.»

Ο Γερμανός σκηνοθέτης είναι γνωστός για τη σκηνική του τόλμη και τη βαθιά κοινωνική ματιά του. Κατά την οπτική του Οστερμάιερ, το αριστούργημα του Ίψεν μεταφέρεται στο σήμερα με «χειρουργικές» επεμβάσεις στους βασικούς χαρακτήρες, σε μια παράσταση, όπου αποκαλύπτονται με αιχμηρό τρόπο οι μηχανισμοί εξουσίας, διαφθοράς και κοινωνικής συνενοχής. Μια παράσταση στην οποία η σκηνή μετατρέπεται σε δημόσιο χώρο και ο θεατής καλείται να πάρει θέση.

Απαντώντας σε όλες τις ερωτήσεις, ο Οστερμάιερ σχολίασε τους σύγχρονους πολιτικούς φόβους, τον ρόλο του θεάτρου, την ουσία των σύγχρονων διασκευών κλασικών θεατρικών έργων, την κοινωνικοπολιτική κατάσταση στη Γερμανία ως ένα δείγμα του ταραγμένου κόσμου μας σήμερα.

Ακόμα και τα αρχαία ελληνικά δεν έλειψαν από τη ροή του λόγου του, όταν τόνισε: «Η προσαρμογή κειμένων που υπήρχαν στο παρελθόν είναι μέρος του DNA του θεάτρου. Μόνο η αστική κοινωνία μας έχει αυτή την παράξενη ιδέα της πολιτιστικής ταυτότητας, ότι υπάρχει μια αλήθεια και ένα κλασικό έργο που πρέπει να προστατεύσουμε. Όπως λένε οι Έλληνες: τα πάντα ρει. Μια πολύ όμορφη λέξη. Όλα αλλάζουν συνεχώς και σε 100 χρόνια κανείς δεν θα νοιάζεται για το τι κάνουμε εδώ αυτή τη στιγμή…Είμαστε εντελώς ελεύθεροι. Το μόνο που ισχύει στο θέατρο είναι ότι η τέχνη είναι ελεύθερη (…) Είμαστε επίσης μέρος μιας παράδοσης. Δεν θα έλεγα ότι είμαι μέρος της παράδοσης του Μολιέρου ή του Σαίξπηρ, επειδή ήταν ιδιοφυΐες, αλλά είμαστε μέρος μιας θεατρικής παράδοσης που πάντα έκανε διασκευές ιστοριών, οι οποίες προϋπήρχαν.»

Ο Ίψεν και η πολιτική πραγματικότητα

Βαθιά πολιτικός, ο Οστερμάιερ εξήγησε ότι δεν περίμενε ποτέ ότι θα ερχόταν η εποχή που θα έβλεπε στην Γερμανία την επάνοδο της ακροδεξιάς και την επανάληψη φασιστικών πρακτικών.

Θυμούμενος τον Χίτλερ και την «έλξη» που του έχει αποδοθεί προς τα έργα του Ίψεν, ιδιαίτερα προς τον «Εχθρό του λαού», ο Γερμανός σκηνοθέτης αναφέρθηκε στη ριζοσπαστικοποίηση του κεντρικού χαρακτήρα που βρίσκεται στην καρδιά του έργου. «Οι καιροί είναι δύσκολοι –  ακόμα και σήμερα – και δραματικοί. Αυτό που παρατηρούμε είναι το ίδιο με αυτό που βλέπουμε να συμβαίνει στον Εχθρό του Λαού. Σε στιγμές καταστροφών, όπως το έχει διατυπώσει η Ρόζα Λούξεμπουργκ, έχεις την επιλογή μεταξύ σοσιαλισμού ή βαρβαρότητας. Προς το παρόν, ο κόσμος μας οδεύει προς τη βαρβαρότητα. Αυτή είναι η επιλογή. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η κατάσταση γίνεται όλο και πιο δραματική, με περισσότερους φτωχούς ανθρώπους, περισσότερη κατάχρηση εξουσίας, περισσότερους πολέμους και ούτω καθεξής. Και έτσι, σύμφωνα με τον Μαρξ, η Ιστορία έχει τη δυνατότητα να οδηγηθεί είτε προς την ακροδεξιά είτε προς την ακροαριστερά».

«Δεν πίστευα ποτέ ότι θα ζούσα μια στιγμή στην ιστορία της Γερμανίας μετά τη ναζιστική εποχή, όπου ένα ακροδεξιό κόμμα θα γινόταν ξανά το ισχυρότερο κόμμα στη Γερμανία.»

«Δεχθήκαμε μια πολύ σφοδρή επίθεση όταν ανεβάσαμε ένα έργο για την ακροδεξιά στη Γερμανία», αφηγήθηκε ο Οστερμάιερ. Το έργο ονομαζόταν «Φόβος» και ήταν ένα πολύ ριζοσπαστικό πολιτικό θεατρικό έργο. Η εικασία είναι ότι οι επιθέσεις προήλθαν από την ακροδεξιά. Το θέατρο βρέθηκε στο επίκεντρο των επιθέσεων, το αυτοκίνητο του σκηνοθέτη καταστράφηκε δυο φορές, ενώ απειλές θανάτου στάλθηκαν μέσω email στους συντελεστές της παράστασης. «Το πιο επικίνδυνο ζήτημα αυτή τη στιγμή είναι ότι αυτός ο πολιτισμικός πόλεμος, όπως θα μπορούσε να τον ονομάσει κανείς, που εισήγαγε η ακροδεξιά στον δημόσιο διάλογο, έχει πλέον υιοθετηθεί από τους Συντηρητικούς, με τον ίδιο τρόπο που υιοθετούν κι άλλα ζητήματα, όπως την ξενοφοβία. Δανείζονται από την ακροδεξιά προκειμένου να κερδίσουν ψήφους. Αυτά τα θέματα πολιτισμικού περιεχομένου στα γερμανικά ονομάζονται Kulturkampf», είπε ο ίδιος.

O Τόμας Οστερμάιερ και ο Μίλτος Σωτηριάδης στην συνέντευξη τύπου για την παράσταση «Εχθρός του λαού», στο Θέατρο Κνωσός / Φωτογραφία: Θωμάς Δασκαλάκης @copyright ndp photo agency

Πολλές από τις εξελίξεις που συνέβησαν τα τελευταία χρόνια, όπως το κίνημα LGBTQ+, το κίνημα των τρανς, τα κινήματα για τους πρόσφυγες και ούτω καθεξής, κεντρικά θέματα στη γερμανική πολιτική τα τελευταία χρόνια, προσκρούουν πλέον σε μια τεράστια αντίδραση.

«Φοβάμαι περισσότερο την αλλαγή στον δημόσιο διάλογο παρά κάποια γκράφιτι έξω από το θέατρο. Επιστρέφουμε στις παλιές ιδέες για το έθνος, την οικογένεια, τη θρησκεία. Είναι σαν να μην έχουν συμβεί 20, 30, 40 χρόνια απελευθερωτικού διαλόγου. Όταν κοιτάζω τον κόσμο σήμερα, είναι πιο δραματικός από ό,τι στη δεκαετία του ’80. Στη δεκαετία του ’80, ζούσαμε σε μια πολύ συντηρητική περίοδο. Ποτέ δεν θα φανταζόμουν ότι το 2025 θα ήμασταν μια πιο αντιδραστική χώρα, πιο εθνικιστική, με περισσότερο μίσος. Το ονομάζω: μίσος για τους φτωχούς. Έχω την αίσθηση ότι πραγματικά, ακόμη και οι άνθρωποι που βρίσκονται στην εξουσία στη Γερμανία, έχουν μόνο περιφρόνηση για τους φτωχούς και δεν καταλαβαίνουν τι σημαίνει αυτό. Αυτές είναι οι πραγματικές απειλές στην κοινωνία.»

Θυμίζουμε ότι στη Γερμανία το ακροδεξιό κόμμα προηγείται πλέον στις δημοσκοπήσεις και οι Συντηρητικοί ακολουθούν με μικρότερο ποσοστό. «Δεν πίστευα ποτέ ότι θα ζούσα μια στιγμή στην ιστορία της Γερμανίας μετά τη ναζιστική εποχή, όπου ένα ακροδεξιό κόμμα θα γινόταν ξανά το ισχυρότερο κόμμα στη Γερμανία. Είναι συγκλονιστικό το γεγονός ότι το θέατρο είναι μέρος της κοινωνίας των πολιτών, αλλά οι πραγματικές μάχες δεν γίνονται στο θέατρο αυτή τη στιγμή. Γίνονται στους δρόμους και με πραγματική πολιτική», μας είπε ο Οστερμάιερ.

Πρόσθεσε επίσης ότι ως σκηνοθέτης που έχει ασχοληθεί με το συγγραφικό έργο του Εντουάρ Λουί καθώς και του Γάλλου στοχαστή Ντιντιέ Εριμπόν και την ενδελεχή έρευνα του στα αίτια που ωθούν τους πολίτες προς τα εθνικιστικά κόμματα, προσεγγίζει τον «Εχθρό του λαού» ως μία κριτική στην αριστερά που ξέχασε να αγωνίζεται υπέρ των φτωχών και των ατόμων που ζουν σε επισφαλείς συνθήκες. Η παράσταση αφορά το πώς τα προοδευτικά κινήματα προδίδονται: «Μια απάντηση στο ερώτημα γιατί οι άνθρωποι ψηφίζουν εθνοκεντρικά κόμματα είναι ότι τα πράγματα οδηγήθηκαν προς αυτή την κατεύθυνση από ένα σημείο κι έπειτα όταν οι αριστεροί άρχισαν να κάνουν ποδήλατο, να είναι vegan, να κάνουν γιόγκα. Όταν τα πράγματα δυσκόλεψαν, πρόδωσαν τον σκοπό τους. Στην ανάγνωσή μου αφήνω το τέλος ανοιχτό για να αποφασίσει το ίδιο το κοινό…»

Και κατά πώς αναγνώρισε ο ίδιος, είναι εδώ για να κάνει θέατρο πέρα από τα σύνορα και τις οποιεσδήποτε δεσμεύσεις: «Είμαι εδώ ως κάποιος που γεννήθηκε στη Γερμανία, αλλά νιώθει ντροπή όχι μόνο για τον φασισμό, αλλά και για τα γεγονότα που συνέβησαν κατά τη διάρκεια της κρίσης του ευρώ σε αυτή τη χώρα και τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρθηκαν οι Γερμανοί πολιτικοί.

Αλλά δεν είμαι εδώ ως Γερμανός, είμαι εδώ ως διεθνιστής. Δεν πιστεύω στην ιδέα των εθνών και στην ιδέα των συνόρων. Είμαι παρών και ως Ευρωπαίος, αλλά κυρίως ως άνθρωπος με το δικό του παρελθόν που εξακολουθεί να πιστεύει ότι μια μέρα θα απαλλαγούμε από όλα αυτά.»

Διαβάστε την αποκλειστική συνέντευξη του Τόμας Οστερμάιερ στο BHMAgazino εδώ.

INFO: «Εχθρός του λαού» του Χένρικ Ίψεν. Διασκευή – Σκηνοθεσία: Τόμας Όστερμάιερ, Θέατρο Κνωσός από 22 Οκτωβρίου

Αγορά εισιτηρίων για τις κορυφαίες πολιτιστικές εκδηλώσεις στο in tickets.