Στο κέντρο του απέραντου Ατλαντικού, εκεί όπου τα κύματα διηγούνται περιπέτειες αρχαίων ναυτικών και οι ηφαιστειακές κορυφές υψώνονται μέσα από τη θάλασσα σαν φρουροί του ωκεανού, οι νήσοι Αζόρες αποτελούν καταφύγιο μερικών από τα πιο μαγευτικά πλάσματα του φυσικού κόσμου: των φαλαινών.
Αυτό το απομονωμένο αρχιπέλαγος της Πορτογαλίας θεωρείται παράδεισος για τους φυσιολάτρες, αλλά και ένα από τα καλύτερα σημεία στον κόσμο για την παρατήρηση κητωδών – μια δραστηριότητα που καθηλώνει, συγκινεί και ενώνει τον άνθρωπο με τη φύση με τον πιο βαθύ τρόπο.
Οι Αζόρες βρίσκονται σχεδόν στο μέσο της απόστασης ανάμεσα στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική, ένα γεωγραφικό πλεονέκτημα που καθιστά τα νησιά φυσικό πέρασμα για δεκάδες είδη φαλαινών και δελφινιών. Στα νησιά αυτά δεν απαντάται απλώς μεγάλη ποικιλία ειδών – σε ένα μόνο ταξίδι μπορεί κανείς να δει έως και δέκα διαφορετικά είδη κητωδών.
Φυσητήρες, πτεροφάλαινες, μαυροδέλφινα, ζιφιοί, ακόμα και γαλάζιες φάλαινες – τα μεγαλύτερα θηλαστικά που έζησαν ποτέ στη Γη – διασχίζουν αυτά τα νερά καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου.
Balaenoptera, Globicephala και Σία
Η φάλαινα φυσητήρας (Physeter macrocephalus), με το πλατύ κεφάλι και το χαρακτηριστικό της τραγούδι, που ταξιδεύει σε τεράστιες αποστάσεις κάτω από το νερό, είναι ίσως η πιο εμβληματική παρουσία στις Αζόρες.
Πρόκειται για το μεγαλύτερο οδοντοφόρο κήτος και ένα από τα πιο εντυπωσιακά θηλαστικά της Γης: τα αρσενικά μπορούν να φθάσουν σε μήκος τα 16 μέτρα και σε βάρος τους 45 τόνους. Η φάλαινα φυσητήρας βουτά σε απίστευτα βάθη – μέχρι και 2.000-2.250 μέτρα – για να κυνηγήσει γιγάντια καλαμάρια, γεγονός που εξηγεί και την παρουσία της κοντά στα υποβρύχια ηφαιστειακά φαράγγια των Αζορών.
Η γαλάζια φάλαινα (Balaenoptera musculus), το μεγαλύτερο πλάσμα που έχει υπάρξει ποτέ στον πλανήτη, μπορεί να φθάσει σε μήκος τα 30 μέτρα και βάρος μεγαλύτερο από 170 τόνους.
Παρότι έχει δεχθεί ισχυρό πλήγμα από τη φαλαινοθηρία του 20ού αιώνα, συνεχίζει να επιστρέφει στις Αζόρες κάθε άνοιξη στο πλαίσιο της μετανάστευσής της από τους τροπικούς προς τις πολικές θάλασσες. Οι παρατηρητές έχουν την ευκαιρία να δουν τον χαρακτηριστικό πίδακα νερού που εκτοξεύει κάθε λίγα λεπτά στην επιφάνεια, αλλά και τη μακριά, λεπτή της ράχη, προτού βυθιστεί ξανά στα βάθη.
Η πτεροφάλαινα (Balaenoptera physalus), η δεύτερη μεγαλύτερη φάλαινα στον κόσμο, χαρακτηρίζεται από την εντυπωσιακή συμμετρία των χρωματισμών της και την ταχύτητά της – μπορεί να φθάσει έως και τα 40 χλμ./ώρα, κερδίζοντας το παρατσούκλι «το γκρέιχαουντ του ωκεανού», από την ταχύτατη ομώνυμη ράτσα σκύλου.
Σε αντίθεση με τη γαλάζια φάλαινα, είναι λίγο πιο κοινωνική και συχνά εντοπίζεται σε μικρές ομάδες. Οι Αζόρες αποτελούν σημαντικό σημείο διέλευσης στο μεταναστευτικό της ταξίδι.
Η βόρεια ρυγχοφάλαινα (Balaenoptera acutorostrata) είναι η μικρότερη των ρυγχοφαλαινών και φθάνει τα 10 μέτρα σε μήκος. Είναι ιδιαίτερα ευκίνητη και συχνά εκπλήσσει τους παρατηρητές με τα άλματά της.
Δεν έχει δόντια αλλά μπαλένες, όπως όλα τα είδη της οικογένειας των ρυγχοφαλαινών, τις οποίες χρησιμοποιεί για να φιλτράρει το πλαγκτόν και τα μικρά ψάρια από το νερό.
Τα κητώδη του γένους Globicephala, γνωστά ως μαυροδέλφινα, είναι στην πραγματικότητα μεγάλα δελφίνια και εντυπωσιάζουν με τη στενή τους κοινωνική δομή. Κολυμπούν σε δεμένες ομάδες, μερικές φορές αποτελούμενες από δεκάδες άτομα, και είναι ιδιαίτερα δραστήρια στην επιφάνεια του νερού.
Το είδος που απαντάται συχνότερα στις Αζόρες ακούει στην επιστημονική ονομασία Globicephala melas και είναι αναγνωρίσιμο από το ιδιαίτερο στρογγυλεμένο του μέτωπο και την εντυπωσιακή του παρουσία.
Οι ζιφιοί (Ziphiidae), ένα μυστήριο για τους επιστήμονες μέχρι και πρόσφατα, προτιμούν τα μεγάλα βάθη και είναι εξαιρετικά ντροπαλά είδη. Ανήκουν στα πιο αινιγματικά κητώδη και σπάνια εμφανίζονται στην επιφάνεια. Ενα από τα πιο συχνά παρατηρούμενα είδη στις Αζόρες είναι ο ζιφιός του Κιβιέ (Ziphius cavirostris), που διακρίνεται από τη ραχιαία του καμπούρα και το μυτερό ρύγχος. Αν και δύσκολο να εντοπιστεί, αποτελεί σημαντική ένδειξη της καθαρότητας και του πλούτου του υποθαλάσσιου οικοσυστήματος της περιοχής.
Από τη φαλαινοθηρία στο whale watching
Ωστόσο, η σχέση των Αζορών με τις φάλαινες δεν ήταν πάντα ειρηνική. Μέχρι τη δεκαετία του 1980 τα νησιά είχαν ακμάζουσα φαλαινοθηρική παράδοση, με κεντρικό άξονα την πόλη Λαγκόα και το νησί Πίκου.
Οι ντόπιοι φαλαινοθήρες χρησιμοποιούσαν μικρές βάρκες με κουπιά και χειροκίνητα καμάκια – μια σκληρή, σχεδόν μυθική δραστηριότητα που αντηχούσε περισσότερο σε εποχές που θυμίζουν το μυθιστόρημα «Μόμπι Ντικ» παρά στον σύγχρονο κόσμο. Η φαλαινοθηρία ήταν, τότε, ένας τρόπος ζωής.
Η απαγόρευσή της το 1986 δεν ήταν απλώς ένα τέλος, αλλά και μια αρχή. Οι ίδιοι οι φαλαινοθήρες έγιναν καπετάνιοι στις πρώτες τουριστικές εξορμήσεις παρατήρησης φαλαινών.
Με βαθιά γνώση των θαλάσσιων δρόμων και σεβασμό απέναντι στα ζώα, οι παλιοί κυνηγοί έγιναν οι πιο φλογεροί υπερασπιστές τους. Σήμερα οι Αζόρες αποτελούν υπόδειγμα μεταστροφής από την εκμετάλλευση στη συνύπαρξη.
Οι πιο δημοφιλείς βάσεις για whale watching είναι τα νησιά Σάο Μιγκέλ, Φαϊάλ και κυρίως το Πίκου, το οποίο συνδυάζει τη μεγαλοπρεπή θέα του ομώνυμου ηφαιστείου με τη σπάνια ευκαιρία να δεις μια φάλαινα να αναδύεται μόλις λίγα μέτρα μακριά.
Οι εξορμήσεις διαρκούν συνήθως δύο έως τρεις ώρες, με καπετάνιους και θαλάσσιους βιολόγους να συνοδεύουν τους επιβάτες, μεταφέροντας πληροφορίες και ιστορίες.
Οι στιγμές είναι αλησμόνητες: ένα τεράστιο θηλαστικό που βγαίνει για λίγο αθόρυβα στην επιφάνεια, αφήνοντας πίσω του ένα συννεφάκι από σταγονίδια νερού, μια ομάδα δελφινιών που χορεύει μπροστά στην πλώρη, το νωχελικό τίναγμα της ουράς μιας φάλαινας λίγο προτού βυθιστεί στα αχαρτογράφητα βάθη.
Πέρα από τη θέαση φαλαινών, τα νερά των Αζορών φιλοξενούν πλήθος άλλων μορφών ζωής: χελώνες, καρχαρίες, μέδουσες, τόνους, ακόμα και σπάνια είδη κοραλλιών.
Το θαλάσσιο περιβάλλον της περιοχής παραμένει από τα πιο παρθένα στην Ευρώπη, κάτι που ενισχύεται από την περιορισμένη βιομηχανική δραστηριότητα και τον έντονα προστατευόμενο χαρακτήρα των οικοσυστημάτων.
Η τοπική κυβέρνηση, σε συνεργασία με ερευνητικά ιδρύματα και διεθνείς ΜΚΟ, εφαρμόζει πολιτικές προστασίας των ειδών και ελέγχου του οικοτουρισμού ώστε να διασφαλίζεται η βιωσιμότητα και ευζωία των φαλαινών που επιλέγουν αυτά τα νερά ως σταθμό ή σπίτι τους.
Εξ ου και αν υπάρχει κάτι που μένει στον επισκέπτη μετά από ένα ταξίδι στις Αζόρες, αυτό είναι η αίσθηση ότι βρέθηκε πολύ κοντά σε κάτι αρχέγονο.
Οι φάλαινες, με το μνημειώδες μέγεθος και τον ήσυχο ρυθμό τους, σε καλούν να επαναπροσδιορίσεις τον δικό σου ρόλο μέσα στον πλανήτη. Είναι σαν να βλέπεις την ιστορία της Γης να περνά μπροστά από τα μάτια σου, με έναν ψίθυρο που λέει: «Ολα αυτά τα πλάσματα ήταν εδώ πριν από εσένα. Θα επιβιώσουν μόνο αν τα σεβαστείς».
Η παρατήρηση φαλαινών στις Αζόρες είναι εφικτή όλον τον χρόνο, αλλά η καλύτερη περίοδος θεωρείται από τον Απρίλιο έως και τον Ιούνιο. Τότε καταγράφονται οι περισσότερες μεταναστεύσεις ειδών όπως η γαλάζια φάλαινα, η πτεροφάλαινα και η ρυγχοφάλαινα.
Οι φυσητήρες παραμένουν όλον τον χρόνο, ενώ από τον Ιούνιο μέχρι τον Σεπτέμβριο αυξάνονται οι πιθανότητες να δείτε δελφίνια και μαυροδέλφινα. Μην περιμένετε όμως πάντα θεάματα που παραπέμπουν σε ό,τι μπορεί να έχετε δει σε κάποιο ντοκιμαντέρ – η φύση δεν ακολουθεί σενάριο, αλλά αυτό κάνει την εμπειρία αυθεντική.
Οι Αζόρες (στα πορτογαλικά το όνομά τους σημαίνει Νησιά των Γυπών) είναι αυτόνομη περιοχή και συνδέονται αεροπορικώς με τη Λισαβόνα και το Πόρτο (περίπου 2,5 ώρες πτήση), ενώ από την Ελλάδα απαιτείται μια ενδιάμεση στάση στην Πορτογαλία.
Το Σάο Μιγκέλ έχει το μεγαλύτερο διεθνές αεροδρόμιο (Aeroporto de Ponta Delgada), ενώ τα Φαϊάλ και Πίκου συνδέονται εύκολα με εσωτερικές πτήσεις ή φέρι. Από boutique ξενοδοχεία με θέα στον Ατλαντικό έως παραδοσιακά πέτρινα σπίτια δίπλα στο λιμάνι, οι Αζόρες διαθέτουν καταλύματα για κάθε γούστο και βαλάντιο.
Στο Πίκου, δημοφιλή χωριά είναι το Λάζες ντου Πίκου και το Μανταλένα. Αν θέλετε μια πιο συναρπαστική δραστηριότητα, πολλές επιχειρήσεις προσφέρουν και κολύμπι με δελφίνια (μόνο με συγκεκριμένα είδη, υπό αυστηρούς κανόνες). Εναλλακτικά, μπορείτε να επισκεφθείτε το Μουσείο Φαλαινοθηρίας (Museu dos Baleeiros) στο Πίκου ή να περπατήσετε μέχρι την κορυφή του ομώνυμου ηφαιστείου για αξέχαστη θέα.
