Ουκρανία. Γάζα. Ερυθρά Θάλασσα. Επιβολή(;) δασμών από τις ΗΠΑ. Ενταση στις εμπορικές σχέσεις Κίνας – ΗΠΑ. Ενταση στις σχέσεις Ινδίας – Πακιστάν. Ενεργειακή αυτονομία. Οι εξελίξεις και οι πυρήνες γεωπολιτικών εντάσεων είναι πολλαπλές.
Παρόμοιες εξελίξεις αποτελούν διαχρονικά σημαντική παράμετρο για τα χαρακτηριστικά της λιμενικής βιομηχανίας. Πρόκειται για στρατηγικές υποδομές, που συνδυάζουν τις εμπορικές δραστηριότητες με τη στρατιωτική ισχύ μιας οικονομίας. Ο έλεγχος των λιμένων επιτρέπει τη διαμόρφωση αλυσίδων μεταφοράς, την ανάπτυξη βιομηχανικών δραστηριοτήτων, τη ροή στρατηγικών εμπορευμάτων. Η αλληλένδετη σχέση γεωπολιτικής και λιμένων γίνεται σήμερα ακόμα σημαντικότερη λόγω του ρόλου των λιμένων στην ενεργειακή μετάβαση.
Ισως οι μικρότερες συγκριτικά επιπτώσεις αφορούν τον συνολικό όγκο του διεθνούς θαλάσσιου εμπορίου, παρότι στον πυρήνα των εξελίξεων βρίσκεται η αμφισβήτηση της «παγκοσμιοποίησης», όπως διαμορφώθηκε στα τέλη του προηγουμένου αιώνα. Η επακόλουθη κυριαρχία εθνικών συμφερόντων έναντι της διεθνούς συνεργασίας συνδέεται με την πρόθεση μετάβασης της παραγωγής σε κοντινή απόσταση, ή και εντός, της χώρας προέλευσης και τις αντίστοιχες αγορές. Ομως η επιθυμία αυτή δεν φαίνεται ρεαλιστική. Παραγνωρίζεται συχνά ότι από το 2018 οι ΗΠΑ αύξησαν τους δασμούς, αλλά αντί να προκαλέσουν αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου και επιστροφή της παραγωγής (κοντά) στις ΗΠΑ, μετατόπισαν την παραγωγή και το εμπόριο εντός της Ασίας. Απουσία υποδομών, φαινομένων συγκέντρωσης, σχέσης απόστασης μεταφοράς και χρόνου παράδοσης, η μετατόπιση της παραγωγής σε εγγύτερες τοποθεσίες είναι περιορισμένη. Και όλα αυτά σε συνθήκες παρατεταμένων κρίσεων, π.χ. η σύγκρουση στην Ουκρανία ξεκίνησε το 2014, ενώ οι εντάσεις στη Μέση Ανατολή κ.λπ. βρίσκονταν σε εξέλιξη περισσότερο από μια δεκαετία.
Για το άμεσο μέλλον, η Κίνα αναμένεται να παραμείνει κορυφαίος τόπος παραγωγής και ροών θαλάσσιων εξαγωγικών μεταφορών, με σημαντικότερη αλλαγή τη μεταβολή της δομής του εμπορίου, και συγκεκριμένα ενίσχυση ροών σε θαλάσσιους διαδρόμους που σήμερα βρίσκονται υπό ανάπτυξη (π.χ. ενδο-Ασιατικές συναλλαγές, ενίσχυση λιμένων στο Nότιο ημισφαίριο κ.λπ.). Στα πλαίσια αυτά λιμένες θα καταστούν «χαμένοι» ή κερδισμένοι, με τις πιέσεις που δέχθηκαν οι λιμένες της Ανατολικής Μεσογείου, συμπεριλαμβανομένου του Πειραιά από την κρίση στην Ερυθρά Θάλασσα, να είναι ενδεικτικές.
Μια από τις κυρίαρχες γεωπολιτικές επιδράσεις αφορά στην οργάνωση των λιμένων. Η λιμενική βιομηχανία οργανώνεται με βάση το μοντέλο «δημόσια λιμενική αρχή ιδιοκτήτες – ιδιώτες επενδυτές». Η εκτεταμένη παρουσία άμεσων ξένων επενδύσεων (ΑΞΕ) και ιδιαίτερα των σημαντικών επενδύσεων κρατικών εταιρειών τρίτων χωρών στη λειτουργία των τερματικών έχει ήδη προσδώσει μια γεωπολιτική διάσταση στην ανάπτυξη των λιμένων που δεν υπήρχε στο παρελθόν.
Η αντίδραση του προέδρου των ΗΠΑ στις λιμενικές δραστηριότητες στον Παναμά είναι ενδεικτική. Αν και η κινεζική παρουσία περιορίζεται σε μόλις δύο από τους επτά τερματικούς σταθμούς που λειτουργούν στη χώρα, ενώ η Λιμενική Αρχή παραμένει δημόσια, οι ΗΠΑ «απαίτησαν» τον περιορισμό της συγκεκριμένης παρουσίας. Η «απαίτηση» συνοδεύτηκε με την αναγγελία της απόφασης πώλησης των τερματικών της Hutchinson σε όλο το κόσμο (σε Blackrock και MSC). Ομως και αυτή η προοπτική παραμένει αμφίβολη, καθώς η Κίνα αντιδρά στην προοπτική, και βρισκόμαστε ήδη δύο μήνες μετά την εξαγγελθείσα ημερομηνία ολοκλήρωσης της διαδικασίας.
Είναι προφανές ότι διαμορφώνεται ένα καινούργιο πλαίσιο όσον αφορά τις κρατικές επενδύσεις στους λιμένες. Η γεωγραφία είναι ακόμα πιο σημαντική την περίοδο της απουσίας ηρεμίας: οι γεωπολιτικές εξελίξεις δεν καθορίζονται από τους ιδιοκτήτες των λιμένων, και η εθνικότητα της συμμετοχής των επενδυτών γίνεται σημαντική. Την ίδια στιγμή, οι εθνικές διαφορές διαμορφώνουν ευκαιρίες για επενδυτές, αλλά και κυβερνήσεις. Ενδεικτική ευρωπαϊκή προσπάθεια προώθησης ευρωπαϊκών επενδύσεων στη λιμενική βιομηχανία τρίτων χωρών, με το πρόγραμμα Global Gateways.
Παράλληλα, έρχεται στο επίκεντρο η κυβερνοασφάλεια. Η ενίσχυσή της και η ανθεκτικότητα των λιμένων απέναντι σε κυβερνοεπιθέσεις, αποτελεί ήδη τη μεγαλύτερη ανησυχία των λιμένων σε όλο το κόσμο. Ο έλεγχος των δεδομένων από τρίτες χώρες αποτελεί την ανησυχία αρκετών κυβερνήσεων.
Η δυσκολία αποδοχής των ΑΞΕ κρατικών εταιρειών τρίτων χωρών βρίσκεται στο επίκεντρο των εξελίξεων. Το 2023 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εξέφρασε τον προβληματισμό του σχετικά με τους «κινδύνους οικονομικής εξάρτησης από την οικονομική παρουσία και την επιχειρησιακή συμμετοχή οντοτήτων από τρίτες χώρες στους λιμένες» καλώντας την Ευρωπαϊκή Επιτροπή «να παρουσιάσει ένα πλαίσιο πολιτικής για τον περιορισμό της επιρροής και του οικονομικού και επιχειρησιακού ελέγχου που ασκείται από τρίτες χώρες στους λιμένες, στις διαδικασίες τους και στις δραστηριότητές τους στην ενδοχώρα, συμπεριλαμβανομένων των περιπτώσεων συμμετοχής και άσκησης ελέγχου στη διαχείριση λιμενικής αρχής».
Καθώς οι λιμένες χαρακτηρίζονται από πολυμορφία δομών διακυβέρνησης, προτείνεται στα κράτη-μέλη «να θεσπίσουν νόμους και να καταρτίσουν σχέδια έκτακτης ανάγκης για σενάριο μείζονος σύγκρουσης ή άλλη κατάσταση έκτακτης ανάγκης, ή για περιπτώσεις σαφούς κατάχρησης ή διπλής χρήσης κρίσιμων υποδομών, με αρνητικές επιπτώσεις στην ασφάλεια ή τη δημόσια τάξη, ώστε να είναι δυνατή η εκ νέου ανάληψη του ελέγχου των λιμένων, των τερματικών σταθμών και άλλων θαλάσσιων υποδομών, μεταξύ άλλων με την ακύρωση των δικαιωμάτων παραχώρησης και/ή την αναστολή του δικαιώματος κυριότητας σε περιπτώσεις ιδιοκτησίας και συμμετοχής».
Σε κάθε περίπτωση, η Ελλάδα αναμένεται στο άμεσο μέλλον να αποτελεί την εξαίρεση στην Ευρώπη και το σύνολο των δυτικών οικονομιών όσον αφορά στην πώληση του ελέγχου των Λιμενικών Αρχών σε τρίτη χώρα.
Τα γεωπολιτικά γεγονότα επηρεάζουν άμεσα και την τρέχουσα λειτουργία και δραστηριότητα των λιμένων. Μέσω των λιμένων επιβάλλονται κυρώσεις και περιορισμοί στο διεθνές εμπόριο, ως μέσο εφαρμογής εξωτερικής πολιτικής. Ενδεικτικά, οι κυρώσεις στις ρωσικές εισαγωγές μετά την εισβολή στην Ουκρανία είχαν άμεσο αντίκτυπο στα λιμάνια και στις αντίστοιχες αλυσίδες αξίας, περιορίζοντας συγκεκριμένες ροές φορτίων. Αντίστοιχες επιπτώσεις θα έχει – στον βαθμό που θα εφαρμοστεί – η απόφαση των ΗΠΑ να αυξήσουν το κόστος των προσεγγίσεων πλοίων κατασκευασμένων στην Κίνα στους αμερικανικούς λιμένες.
Οι εντονότερες εξελίξεις εμφανίζονται στον τομέα της ενέργειας. Οι προσπάθειες διαφοροποίησης του υφιστάμενου ενεργειακού εφοδιασμού και ενίσχυσης της παραγωγικής ικανότητας με ίδια μέσα, συναντούν πυκνά περιορισμούς σε νέες συμβάσεις εφοδιασμού και την απεξάρτηση από συγκεκριμένες χώρες και την εξασφάλιση εναλλακτικών προμηθειών. Για παράδειγμα, η προσπάθεια για τον τερματισμό εισαγωγών ρωσικής ενέργειας δεν περιορίζεται στην εφαρμογή κυρώσεων σε οντότητες και πλοία που εμπλέκονται σε μεταφορά πετρελαίου και θεωρούνται ύποπτα για παράνομες δραστηριότητες. Περιλαμβάνει και τη σταδιακή απαγόρευση των εισαγωγών ρωσικού φυσικού αερίου. μέσω LNG. Ο ρόλος των λιμένων στην ενεργειακή αυτονομία αποκτά κομβική σημασία.
Σε αυτό το πλαίσιο υπάρχουν μεταβαλλόμενες αντιλήψεις για τις προτεραιότητες της Ευρώπης για την ενίσχυση της θέσης της στον κόσμο. Οι νέες μορφές ανασφάλειας προκαλούν πολιτικές με προσανατολισμό την επιβεβαίωση της στρατηγικής της θέσης. Στην υπό διαμόρφωση νέα Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τους λιμένες, εκτός από τον έλεγχο των ΑΞΕ σε λιμενικές υποδομές, εντάσσεται η στρατιωτική κινητικότητα και αμυντική ετοιμότητα, συμπεριλαμβανομένης της δυνατότητας στρατιωτικής χρήσης των λιμένων για σκοπούς της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Αμυνας (ΚΠΑΑ).
Είναι προφανές ότι οι εξελίξεις αυτές δεν είναι ουδέτερες, αλλά απαιτούν τον επανασχεδιασμό των λιμένων, και δομικών μεταβολών της λειτουργίας και της διακυβέρνησης των λιμένων. Προϋπόθεση για την ανθεκτικότητα της λιμένων στην αυξανόμενη γεωπολιτική αστάθεια αποτελεί η παρουσία ολοκληρωμένης ευρωπαϊκής, αλλά και εθνικών πολιτικών για τη θωράκιση και προετοιμασία των λιμένων σε πολλαπλά επίπεδα.
*Ο κ. Θάνος Πάλλης είναι καθηγητής του Τμήματος Ναυτιλιακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς.
