«Ο πετρίτης» του Τζον Αλεκ Μπέικερ μας καλεί να δούμε τη φύση αλλιώς

Αυτό είναι ένα ασυνήθιστο βιβλίο – για τα ελληνικά δεδομένα τουλάχιστον. Είναι οικολογικό, είναι μαρτυρία και υψηλή λογοτεχνία, με σπάνια ποιητικότητα, η οποία όμως δεν αλλοιώνει τον πεζογραφικό του χαρακτήρα. Με άλλα λόγια, ένα βιβλίο συναρπαστικό. Ο συγγραφέας του Τζον Αλεκ Μπέικερ (1926-1987) έγραψε αργότερα κι ένα άλλο φυσιογραφικό βιβλίο, τον Λόφο του καλοκαιριού, όπου περιγράφει τα ζώα και τα πουλιά στους μακρινούς περιπάτους του. Αξίζει να εκδοθεί κι αυτό στη χώρα μας.

Αλλά στον Πετρίτη ένα πτηνό πρωταγωνιστεί, αυτό το γεράκι, που το παρακολουθούσε επί δέκα χρόνια. Το παρατηρεί καθώς κινείται μέσα στα ρεύματα του αέρα, ένα θαύμα της φύσης, μια απίστευτη πτητική μηχανή. Το παρατηρεί καθώς ορμάει στα θύματά του και τα κατασπαράζει. Ας θυμίσω πως όταν επιτίθεται το γεράκι αναπτύσσει ταχύτητα που ξεπερνά τα 300 χιλιόμετρα την ώρα – κι αυτό το καθιστά το ταχύτερο ζώο στον πλανήτη.

Τζων Αλεκ Μπέικερ.Ο πετρίτης. Μετάφραση Μαργαρίτα Ζαχαριάδου. Επίμετρο Ρόμπερτ Μακφάρλαν. Επιμέλεια Θάνος Σαμαρτζής.Εκδόσεις Δώμα, 2025, σελ. 312, τιμή 20 ευρώ

Βιβλίο αναφοράς

Το σκηνικό στον Πετρίτη είναι μια περιοχή στο Εσεξ της Βρετανίας αλλά τα τοπόσημα στην αφήγηση είναι σχεδόν ανύπαρκτα – και πάντως τον έλληνα αναγνώστη δεν τον ενδιαφέρουν, ειδικότερα μάλιστα αν δεν έχει περάσει από την περιοχή, που κι εκείνη ελάχιστα θυμίζει σήμερα αυτό που ήταν το 1967, όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο. Επί χρόνια, από το 1954 ως το 1963, ο συγγραφέας έκανε με το ποδήλατό του (δεν ήξερε να οδηγεί αυτοκίνητο) σε καθημερινή σχεδόν βάση τον περίπατό του και επιστρέφοντας στο σπίτι έγραφε το ημερολόγιό του που απαρτίζεται από 667 χειρόγραφες σελίδες σχολικού τετραδίου.

Αυτές τις επεξεργάστηκε και τις συμπύκνωσε σε 240 περίπου σελίδες (στην ελληνική έκδοση). Oταν το βιβλίο πρωτοκυκλοφόρησε δημιούργησε τεράστια εντύπωση, αλλά σύντομα ξεχάστηκε τόσο το ίδιο όσο και ο συγγραφέας του. Κριτικοί και αναγνώστες το ανακάλυψαν πριν από 15 χρόνια και πλέον θεωρείται βιβλίο αναφοράς – και όχι μόνο της φυσιογραφικής λογοτεχνίας.

Μια δύναμη της φύσης

Πρόθεση του Μπέικερ δεν ήταν βέβαια να γράψει ένα επιστημονικό βιβλίο. Ο αναγνώστης εκστατικός παρακολουθεί τον συγγραφέα να αναζητεί και να συναντά τον πετρίτη να κυνηγά, να σκοτώνει, να παίζει και να πλένεται. Η αναζήτηση αυτή μοιάζει σαν να είναι ο κύριος σκοπός της ζωής του – και σε μεγάλο βαθμό είναι.

Ο θαυμασμός του Μπέικερ για το υπέροχο πτηνό είναι τόσο μεγάλος που σου δίνει την εντύπωση πως ταυτίζεται μαζί του. Είναι στιγμές-στιγμές σαν να αισθάνονται το ίδιο, σαν να βλέπει το περιβάλλον με τα μάτια του γερακιού, σαν να είναι το τελευταίο ο κυρίαρχος του τοπίου, ο αδιαμφισβήτητος βασιλιάς της φύσης.

Υπάρχουν καταπληκτικές παρατηρήσεις, ιδίως σε ό,τι αφορά το πέταγμα του γερακιού: πως ανοίγει ή διπλώνει τα φτερά του, πώς κινείται ώσπου να βρει ένα ρεύμα του αέρα κι εκεί πώς ανεμοπορεί, πώς τα φτεροκοπήματά του παρουσιάζουν μια τεράστια ποικιλία, σαν να πρόκειται για έναν ανυπέρβλητο κωπηλάτη του αέρα.

Ο Μπέικερ παρατηρεί προσεκτικά τη φύση και σου δίνει την εντύπωση ότι από τον περίγυρο δεν του ξεφεύγει τίποτε. Περιγράφει την αλλαγή των ημερών, τις καιρικές συνθήκες, την εναλλαγή των χρωμάτων, τη χλωρίδα και την πανίδα. Και το κάνει με άφθαστη οικονομία του λόγου. Από αφηγηματικής πλευράς είναι σαν να μη συμβαίνουν και πολλά, όμως έχεις την αίσθηση ότι εδώ περιέχονται τα πάντα. Ο θαυμάσιος αυτός συγγραφέας για να καταλάβει κάτι έπρεπε πρώτα να το αισθανθεί και να το οικειοποιηθεί.

Με τα μάτια του πετρίτη

Υπάρχουν υπέροχα στιγμιότυπα, όπου όχι μόνο ο ίδιος βλέπει τον πετρίτη, αλλά τον βλέπει και το γεράκι, που τον θυμάται, μας λέει, είναι βέβαιος. Και τον θυμάται σε τέτοιον βαθμό που είναι σαν κι αυτό να ταυτίζεται μαζί του. Η μνήμη, λοιπόν, δεν είναι προνόμιο μόνο του ανθρώπου αλλά και όλων των πλασμάτων – κι αυτό χωρίς πουθενά ο σπουδαίος συγγραφέας να ξεπέφτει στον ανθρωπομορφισμό.

Μας λέει ακόμη τι βλέπει το γεράκι στη γη, όταν πετά ή ακινητεί στον αέρα. Ο Μπέικερ, που είχε κάποια προβλήματα με την όρασή του, βλέπει με τα μάτια του γερακιού. Κι αν όπως έγραψε ο Ρόμπερτ Γκρέιβς υπάρχει γνώση του μέλλοντος, στα ζώα εκφράζεται με το ένστικτο ενώ στον άνθρωπο με το προαίσθημα. Αυτά τα δύο στον Μπέικερ ταυτίζονται, γιατί πέραν των άλλων η αίσθηση του χρόνου που αποκτά κανείς στη φύση είναι διαφορετική. Είναι κυκλική, όπως συμβαίνει με το γεράκι που γράφει κύκλους στον αέρα.

Αν ο Πετρίτης είναι ένα λογοτεχνικό επίτευγμα, το οφείλει σε μεγάλο βαθμό στη γλώσσα του. Είναι αξιοθαύμαστη η ικανότητα του Μπέικερ να αλλάζει την τάξη του λόγου χωρίς αυτό να έχει συνέπειες στο αφηγηματικό τέμπο: να ουσιαστικοποιεί τα ρήματα ή να μεταφέρει τα ουσιαστικά στην κατηγορία των ρημάτων. Χρησιμοποιεί εξαίρετα τη συναισθησία, αποδίδοντας για παράδειγμα έναν ήχο σε κάποιο χρώμα, ή γράφοντας «ο ψυχρός ανατολικός άνεμος είναι μια λάμψη από λεπίδες».

Το ίδιο και τις παρομοιώσεις και τις μεταφορές, σε μια πυκνή και συχνά αποσταγματική γραφή, η οποία όμως δεν κουράζει ούτε κατ’ ελάχιστο. Γραφή που μεταφέρθηκε και στα ελληνικά – υποδειγματικά, θα έλεγα – από τη Μαργαρίτα Ζαχαριάδου. Ο καλός μεταφραστής αναμετριέται ταυτοχρόνως με το πρωτότυπο και τη μητρική του γλώσσα. Ο αρμονικός συγκερασμός τους, όπως εδώ, είναι βέβαια και το δυσκολότερο.

Η έκδοση συνοδεύεται από τρία διαφωτιστικά κείμενα για τον συγγραφέα και το έργο του από τους Μαρκ Κόκερ, Ρόμπερτ Μακφάρλαν και Τζον Φράνσο.