Παραμονή Πρωτοχρονιάς. Λίγο πριν αλλάξει ο χρόνος, η πόρτα του σπιτιού κλείνει για τελευταία φορά για το έτος που φεύγει. Κάποιος βγαίνει για λίγα δευτερόλεπτα στο σκοτάδι του δρόμου και επιστρέφει κρατώντας ένα ρόδι.
Περνά προσεκτικά το κατώφλι, πάντα με το δεξί πόδι. Το ρόδι σπάει με δύναμη στο πάτωμα και μαζί πέφτουν πολλά χαρτονομίσματα, «για να ’ρθουν τα λεφτά». Κάποιος φωνάζει «με το καλό», κάποιοι άλλοι γελούν, αλλά κανείς δεν αμφισβητεί πραγματικά αυτή τη στιγμή.
Γιατί, έστω και για λίγο, όλοι πιστεύουν στο ίδιο πράγμα: ότι αυτό που θα γίνει εκείνη η στιγμή, θα καθορίσει όλον τον χρόνο.
Η σκηνή αυτή, γνώριμη σε χιλιάδες ελληνικά σπίτια, συνοψίζει δύο από τις πιο ανθεκτικές ελληνικές πρωτοχρονιάτικες συνήθειες: την ευχή «καλή χρονιά» και το ποδαρικό. Έθιμα που επαναλαμβάνονται σχεδόν μηχανικά, αλλά κουβαλούν πίσω τους μια μακραίωνη αντίληψη για τον χρόνο, την τύχη και την ανθρώπινη ανάγκη να ελέγξει το άγνωστο.
Η δύναμη της αρχής
Στον πυρήνα και των δύο βρίσκεται η ίδια δοξασία: η αρχή έχει δύναμη. Από την αρχαιότητα, οι άνθρωποι πίστευαν ότι η πρώτη μέρα, η πρώτη πράξη, το πρώτο βήμα ενός νέου κύκλου επηρεάζει την έκβασή του. Δεν είναι τυχαίο ότι η λαϊκή σοφία συμπύκνωσε αυτή την αντίληψη στην παροιμία «η καλή μέρα από το πρωί φαίνεται».
Η αλλαγή του χρόνου δεν αντιμετωπιζόταν ποτέ ως μια απλή ημερολογιακή μετάβαση. Ήταν, και παραμένει, ένα σύνορο: το τέλος ενός κύκλου και η αρχή ενός άλλου. Και τα σύνορα, σε όλες τις κοινωνίες, συνοδεύονται από τελετουργίες.
Γιατί λέμε «καλή χρονιά»
Το «καλή χρονιά» δεν είναι απλώς μια ευχή. Στην ελληνική γλώσσα, το «καλό» δεν σημαίνει μόνο ευχάριστο. Σημαίνει ευνοϊκό, προστατευμένο, απαλλαγμένο από το κακό. Πρόκειται για μια λεκτική ευλογία, ένα είδος προληπτικής ευχής που «θωρακίζει» τον χρόνο που έρχεται.
Αντίστοιχες ευχές υπάρχουν σχεδόν σε κάθε πολιτισμό: Happy New Year, Bonne année, Buon anno. Σε όλες, ο άνθρωπος δεν εύχεται απλώς χαρά, αλλά ευτυχία, υγεία, αφθονία και ασφάλεια. Ο χρόνος αντιμετωπίζεται σαν ζωντανή οντότητα, που μπορεί να αποδειχθεί είτε γενναιόδωρη είτε σκληρή.
Το ποδαρικό και το «σωστό» πρώτο βήμα
Στο ίδιο συμβολικό πλαίσιο εντάσσεται το ποδαρικό: η πρώτη είσοδος στο σπίτι την Πρωτοχρονιά. Το πρόσωπο που θα περάσει πρώτο το κατώφλι θεωρείται ότι μεταφέρει μαζί του τη μοίρα της χρονιάς. Γι’ αυτό και επιλέγεται προσεκτικά. Πρέπει να είναι καλόκαρδος, τυχερός, γερός. Ιδανικά παιδί, γιατί η παιδική ηλικία συνδέεται με την αθωότητα και την καθαρότητα.
Το δεξί πόδι έχει επίσης καθοριστική σημασία. Από την αρχαιότητα, η δεξιά πλευρά θεωρούνταν αίσια, ενώ η αριστερή συνδεόταν με το κακό και το δυσοίωνο. Η ίδια αντίληψη αποτυπώνεται και σε δοξασίες που λένε πως όταν μας φαγουρίζει το δεξί χέρι θα λάβουμε χρήματα και όταν μας φαγουρίζει το αριστερό θα δώσουμε, όταν βουίζει το αριστερό αυτί θα ακούσουμε κάτι κακό και όταν βουίζει το δεξί κάτι καλό.
Ρόδι, χρήματα και γλυκιά ζωή
Το ρόδι είναι από τα πιο ισχυρά σύμβολα αφθονίας. Τα πολλά του σπόρια παραπέμπουν στον πλούτο, τη γονιμότητα και την καλοτυχία. Όσο πιο μακριά σκορπίσουν, τόσο περισσότερη αφθονία «θα απλωθεί» μέσα στο σπίτι. Σε ορισμένες περιοχές, μαζί με το ρόδι πετούν χαρτονομίσματα, για να «δέσει» το χρήμα με τον νέο χρόνο.
Άλλα έθιμα συμπληρώνουν το ίδιο νόημα, όπως μια κουταλιά μέλι για «γλυκιά ζωή», όλα με στόχο να εισέλθει στο σπίτι μόνο το καλό και να μείνει έξω το κακό.
Όχι μόνο ελληνικό έθιμο
Τέτοια έθιμα συναντώνται και εκτός Ελλάδας. Στη Σκωτία και τη Βόρεια Αγγλία, το λεγόμενο first foot συνοδεύεται από αυστηρούς κανόνες.
Ο πρώτος επισκέπτης πρέπει να φέρει συμβολικά δώρα, όπως τρόφιμα, καύσιμα, χρήματα, τα οποία θεωρούνται προληπτικά τεκμήρια ευημερίας για τον χρόνο που αρχίζει.
Αλλοτε πάλι φέρνει μαζί του ένα κλαδί από αειθαλές δέντρο, το οποίο βέβαια επίσης έχει συμβολική σημασία και θεωρείται υπόσχεση διαρκούς γερής ζωής. Τίποτε εξάλλου δεν πρέπει να βγαίνει έξω από το σπίτι προτού έρθει ο πρωτοχρονιάτικος επισκέπτης και κανένα μέλος της οικογένειας δεν πάει πουθενά αν δεν έρθει πρώτα εκείνος.
Ο επισκέπτης θα χαιρετήσει όλους τους παρευρισκομένους και κατόπιν καλωσορίζεται και ο ίδιος. Στη συνέχεια αφήνει ένα κάρβουνο για το άναμμα της φωτιάς.
Σύμφωνα με την αγγλίδα λαογράφο Christina Hole, ο πρώτος επισκέπτης της Πρωτοχρονιάς στην γηραιά Αλβιώνα δεν πρέπει να είναι γυναίκα, καθώς κάτι τέτοιο θεωρείται δυσοίωνο για το νοικοκυριό. Αντιθέτως, η παράδοση θέλει το ποδαρικό να γίνεται από έναν άνδρα που συμβολίζει τη δύναμη, την υγεία και την καλοτυχία, μια αντίληψη που αντανακλά τις ανδροκρατικές αντιλήψεις παλαιότερων εποχών.
Το ποδαρικό στον 21ο αιώνα
Σήμερα, σε μια εποχή τεχνολογίας και επιστημονικής σκέψης, το ποδαρικό έχει αποκτήσει και νέες μορφές. Το πρώτο τηλεφώνημα, το πρώτο μήνυμα, ακόμη και η πρώτη ειδοποίηση στο κινητό θεωρούνται από πολλούς «σημάδι» για τη χρονιά που ξεκινά. Παρ’ όλα αυτά, η ουσία παραμένει αναλλοίωτη.
Αποτελούν, στην ουσία, τρόποι για να δώσουμε νόημα στην αβεβαιότητα, να βάλουμε σύμβολα εκεί όπου δεν έχουμε έλεγχο και να ξεκινήσουμε έναν νέο κύκλο με ελπίδα.
Γιατί, όσο κι αν αλλάζουν οι εποχές, ο άνθρωπος εξακολουθεί να πιστεύει, έστω και για μια στιγμή, ότι αν η αρχή είναι καλή, ίσως και ο χρόνος που ακολουθεί να γίνει καλύτερος.
