Κάπου στην Ανάκασσα Αγίων Αναργύρων, το 1952, λίγο μετά τον πόλεμο, τρεις φίλοι και καλλιτέχνες, ο Μίνως Αργυράκης (1919-1998), ο Πάνος Ραϋμόνδος (927-1995) και ο νεαρός Παναγιώτης Βασιλάκης (1925-2019) -γνωστός αργότερα ως Takis-, χτίζουν ένα παράνομο εργαστήριο μέσα σε μια νύχτα. Αν προλάβαιναν να το ολοκληρώσουν μέχρι το πρωί, οι αρχές δεν θα μπορούσαν να το κατεδαφίσουν.
Adelaide de Menil, Takis, 21-12-1979 ευγενική παραχώρηση Rock Foundation, NY
Εκεί, σε αυτό το κτίσμα, με ελάχιστα μέσα, είναι που o Takis πλάθει τις πρώτες του φιγούρες από σίδερο. Πολλές θα χαθούν, αλλά η μνήμη τους θα μείνει για πάντα.
Από εκείνη την αυθόρμητη αρχή, μέχρι την παγκόσμια αναγνώριση και το δικό του ίδρυμα στον Γεροβουνό στην Πάρνηθα, ο διεθνής Έλληνας καλλιτέχνης ακολούθησε μια τροχιά που δεν χαρτογραφήθηκε ποτέ πλήρως. Η έκθεση Takis 1∞ είναι η πρώτη σοβαρή προσπάθεια να γίνει αυτό.
Takis 1∞: Τιμάται μάγος της ενέργειας
Εκατό χρόνια μετά τη γέννησή του, ο σπουδαίος Έλληνας εικαστικός τιμάται με μια διπλή αναδρομική έκθεση με τίτλο «Τakis 1∞», που παρουσιάζεται παράλληλα στην Αθήνα και την Άνδρο, από το Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, σε συνεργασία με το Ίδρυμα Takis.
Ο συνεπιμελητής της έκθεσης, Τόμπι Καμπς, παρουσιάζει τα εκθέματα της Νέας Πτέρυγας το Μουσείου στην Άνδρο, σε δημοσιογράφους.
Το ζεύγος Γουλανδρή υπήρξαν από τους πρώτους συλλέκτες που αναγνώρισαν την διάνοια του καλλιτέχνη και συνδέθηκαν μαζί του με στενή φιλία. Μέσα από αυτή τη σχέση, το έργο του Takis εντάχθηκε από πολύ νωρίς και οργανικά στη συλλογή του Ιδρύματος όπου παρέμεινε για πολλά χρόνια.
Περισσότερα από 150 έργα οργανώνονται σε θεματικές ενότητες. Χωρίς αυστηρή χρονολογική ροή, αναδεικνύοντας πτυχές του έργου που σχετίζονται με το φως, τον ήχο, την ενέργεια, την κίνηση, το σώμα.
Άποψη της έκθεσης “Takis 1∞” στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο. Photo credits © Χριστόφορος Δουλγέρης
Τα «Σινιάλα», οι μαγνητικές σφαίρες, τα μουσικά γλυπτά και τα τηλεφώτα μετατρέπουν τον εκθεσιακό χώρο σε ενεργό περιβάλλον. Οι κατασκευές πάλλονται, ηχούν, ανταποκρίνονται στον αέρα και στη θέση του θεατή.
Το χρονολόγιο εμφανίζεται τελευταίο. Η βιογραφία μπαίνει μετά την εμπειρία των έργων, προσκαλώντας τον επισκέπτη να καταλάβει τον καλλιτέχνη μέσα από τη δημιουργία του.
Ο Takis ως πολίτης του κόσμου
Ο Takis γεννήθηκε το 1925 στην Αθήνα σε μια οικογένεια εύρωστη οικονομικά, η οποία όμως έχασε την περιουσία της στην διάρκεια της Κατοχής. Ως παιδί, αναγκάστηκε ακόμη και να κλέβει ψωμί για να επιβιώσει. Στα 20 του ξεκίνησε να δημιουργεί έργα τέχνης χωρίς καμία επίσημη καλλιτεχνική εκπαίδευση.
Janos Kender και Harry Shunk, Ο Takis εν μέσω μιας συστάδας Σινιάλων και Εσωτερικών χώρων (1954-1959) κατή την διάρκεια της έκθεσης Takis: dix ans de sculpture 1954-1964, στην γκαλερί Αλεξάνδρου Ιόλα, Παρίσι, Οκτώβριος – Νοέμβριος 1964, Αρχείο Ιδρύματος Takis.
Ήταν αυτοδίδακτος, με βαθύ ενδιαφέρον για τα υλικά, τα σχήματα και τις δυνάμεις της φύσης. Σύντομα ήρθε σε επαφή με έργα του Τζιακομέτι και του Πικάσο, και επηρεάστηκε από την ένταση και την απλότητα της φόρμας τους.
Αναγνωρίζοντας ότι η Ελλάδα δεν ήταν εκείνη την εποχή το κατάλληλο περιβάλλον για να αναπτυχθεί καλλιτεχνικά, αποφάσισε το 1954 να μετακομίσει στο Παρίσι.
Το καλλιτεχνικό προφίλ του Takis διαμορφώθηκε έντονα και από τις συναναστροφές του στο Παρίσι της δεκαετίας του ’50, αλλά και αργότερα στις μεγάλες πρωτεύουσες της Ευρώπης και των ΗΠΑ, όπου εξέθετε τα έργα του.
Άποψη της έκθεσης “Takis 1∞” στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο. Photo credits © Χριστόφορος Δουλγέρης
Επιστήμονες, φιλόσοφοι, ποιητές όπως ο Άλεν Γκίνσμπεργκ, ακόμη και το νεαρό τότε ζευγάρι Τζον Λένον και Γιόκο Όνο -το θρυλικό «σκαθάρι» φρόντισε αμέσως να αποκτήσει δημιουργία του Έλληνα καλλιτέχνη την πρώτη φορά που επισκέφθηκε έκθεση του στην γκαλερί Indica στο Λονδίνο-, αποτέλεσαν τον «ελίτ» φιλικό του κύκλο.
Ένα επεισόδιο που περιγράφει η συνεπιμελήτρια της έκθεσης, Μαρία Κουτσομάλλη-Μορό, είναι ενδεικτικό για την επιδραστικότητα του Takis στην παγκόσμια καλλιτεχνική σκηνή της εποχής.
Στην έκθεση The Machine as Seen at the End of the Mechanical Age που είχε διοργανώσει το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης τον Ιανουάριο του 1969, είχε συμπεριληφθεί και ένα έργο του Έλληνα καλλιτέχνη. Στον ίδιο όμως δεν άρεσε η ερμηνεία του έργου του από τον επιμελητή που είχε καταγραφεί στον κατάλογο, οπότε αποφάσισε να αναλάβει δράση.
Άποψη της έκθεσης “Takis 1∞” στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο. Photo credits © Χριστόφορος Δουλγέρης
Πήγε και αφαίρεσε το γλυπτό από την έκθεση και το τοποθέτησε στον προαύλιο χώρο, κάπου που θεώρησε ότι ήταν ουδέτερο έδαφος.
Η άποψή του ότι ο καλλιτέχνης έχει το δικαίωμα να έχει λόγο για την προβολή των δημιουργιών του ώστε να αποφεύγονται λάθος ερμηνείες, κέρδισε έδαφος ανάμεσα στους σύγχρονους του δημιουργούς.
Το περιστατικό οδήγησε στην ίδρυση της Art Workers Coalition, μιας ανεξάρτητης ένωσης δημιουργών, επιμελητών και θεωρητικών που υφίσταται μέχρι και σήμερα, με στόχο την υπεράσπιση των δικαιωμάτων των καλλιτεχνών.
Άποψη της έκθεσης “Takis 1∞” στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο. Photo credits © Χριστόφορος Δουλγέρης
Ο Takis υπήρξε ενεργό ιδρυτικό του μέλος. Για εκείνον, η τέχνη όφειλε να λειτουργεί χωρίς θεσμικές παρεμβολές, ως αυτοδύναμη μορφή ελευθερίας. Η πράξη στο MoMA μετατράπηκε σε σύμβολο αντίστασης και διεκδίκησης λόγου για όσους δημιουργούν.
Ο άνθρωπος που έβλεπε το αόρατο
Παράλληλα με όλα αυτά, ο Takis έμεινε πιστός στην παιδική του περιέργεια. «Από παιδί μάζευα κομμάτια μετάλλου και άκουγα τους ήχους τους», έλεγε. Αυτό το ένστικτο έγινε τέχνη.
Άποψη της έκθεσης “Takis 1∞” στο Μουσείο του Ιδρύματος Β&Ε Γουλανδρή στην Αθήνα. Photo credits © Χριστόφορος Δουλγέρης
Χαρακτηριστική είναι η σκηνή που περιγράφει η κ. Κουτσομάλλη-Μορό, στα πρώτα χρόνια του Takis στο Παρίσι. Κάποια στιγμή, καθώς πειραματιζόταν με μαγνήτες, παρατήρησε πως ένα μικρό μεταλλικό αντικείμενο αιωρήθηκε.
Συγκλονίστηκε. Βγήκε στον δρόμο, κρατώντας το έργο στα χέρια φωνάζοντας «Το βρήκα!».
Magnetron (λεπτομέρεια), 1964. Σίδηρος, ηλεκτρικό όργανο, μαγνήτης, 45 × 90 εκ. Συλλογή Ιδρύματος Takis © Takis Foundation – Research Center for the Art and the Sciences / ADAGP, Paris / ΟΣΔΕΕΤΕ, Αθήνα 2025. Photo credits © Χριστόφορος Δουλγέρης
Ήταν Απρίλιος του 1959 και ο Takis, τότε 34 ετών, είχε μόλις κατακτήσει μια νέα διάσταση στην τέχνη: την αόρατη δύναμη που ενώνει το σύμπαν. Τον μαγνητισμό.
Η Αθήνα των «Μαγνητικών Πεδίων»
Στο μουσείο του Ιδρύματος στην Αθήνα, η ενότητα «Μαγνητικά Πεδία» εστιάζει στην έρευνα του Takis γύρω από την αόρατη ενέργεια που κυβερνά το σύμπαν.
Από τα πρώτα Télésculptures και Télépeintures της δεκαετίας του ’60 μέχρι τις Ηλεκτρομαγνητικές Σφαίρες και τα Μουσικά Γλυπτά των τελευταίων χρόνων, ο επισκέπτης παρακολουθεί πώς η γλυπτική αποδεσμεύεται από τη βαρύτητα.
Οι δύο συνεπιμελητές της έκθεσης, Μαρία Κουτσομάλλης-Μορό (δεξιά) και Τόμπι Καμπς και ανάμεσά τους η πρόεδρος του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρής, Φλορέτ Καραδόντη.
Ο ίδιος πίστευε ότι η τέχνη πρέπει να ανταγωνίζεται τη φυσική. Και, όπως έδειξε αργότερα στο MIT, μπορούσε να «νιώσει» μαγνητικά πεδία ακόμα και χωρίς όργανα.
Όταν του έδειξαν μια επιγραφή σε εργαστήριο που έγραφε «2500 gauss», απάντησε: «Όχι, είναι τουλάχιστον 10.000». Και είχε δίκιο.
Άνδρος: Το «Εύρηκα» ενός καλλιτέχνη
Στην Άνδρο, η έκθεση παρουσιάζει την εξέλιξη της δουλειάς του Takis από τα πρώτα βήματα μέχρι τα ερωτικά του έργα. Τα Signals του 1955, λεπτές μεταλλικές ράβδοι που δονούνται με τον αέρα, έγιναν το σήμα κατατεθέν του.
Άποψη της έκθεσης “Takis 1∞” στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο. Photo credits © Χριστόφορος Δουλγέρης
Τα Flowers, τα Dials, τα Electronic Reliefs, οι Σπείρες, όλα αντηχούν την εμμονή του με την κυκλική ενέργεια, την αρμονία και τη μηχανική φύση του κόσμου.
Η Παλαιά Πτέρυγα του Μουσείου, ανακαινισμένη, φιλοξενεί τα ιστορικά έργα του, ενώ η Νέα Πτέρυγα εστιάζει στα λιγότερο γνωστά, τις πρώτες του δημιουργίες.
Τέχνη που ακούγεται
Στα Μουσικά Γλυπτά, ο Takis χρησιμοποιεί σύρματα από πιάνο και ηλεκτρομαγνήτες για να δημιουργήσει ήχο. «Ο Takis πίστευε ότι ο καλλιτέχνης είναι κεραία. Δεν παράγει, συλλαμβάνει», λέει η κ. Κουτσομάλλη-Μορό.
Ερωτικός γλυπτό στην έκθεση της Άνδρου.
Και αυτό ακριβώς συμβαίνει στην ηχητική σειρά «B\&E Goulandris Podcasts», με πέντε επεισόδια για τη ζωή και το έργο του, διαθέσιμα στο goulandris.gr και στις μεγάλες πλατφόρμες.
Ο ίδιος είχε πει κάποτε: «Ο μαγνητισμός και ο έρωτας είναι το ίδιο πράγμα. Είναι η έλξη». Γι’ αυτό και σε πολλά έργα του η επαφή δεν ολοκληρώνεται ποτέ: μεταλλικά αντικείμενα αιωρούνται σε ένταση, σε μια αιώνια επιθυμία χωρίς αγκάλιασμα.
Τα «Λουλούδια» του Takis στην Άνδρο.
Η Takis 1∞ αναδεικνύει τον Takis ως πρωτοπόρο της διεθνούς avant-garde, αλλά και ως έναν καθαρά ελληνικό στοχαστή, που συνδύασε το αρχαϊκό με το σύγχρονο, το υλικό με το άυλο.
Πληροφορίες
Διάρκεια έκθεσης:
22 Ιουνίου-2 Νοεμβρίου 2025
Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή
Ερατοσθένους 13, Αθήνα 11635
Τ: 210 725 2895
visit@goulandris.gr | goulandris.gr
Ώρες λειτουργίας: Δευτέρα, Τετάρτη, Πέμπτη, Σάββατο & Κυριακή 10.00-18.00
Παρασκευή 10.00-20.00
Τρίτη κλειστά
Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης
Χώρα, Άνδρος 84500
Τ: 22820 22444
andros@goulandris.gr
Ώρες λειτουργίας: Καθημερινά 11.00-15.00 & 18.00-21.00, Δευτέρα 11.00-15.00
Δευτέρα απόγευμα & Τρίτη κλειστά
Επιμέλεια:
Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, Υπεύθυνη Συλλογής Ιδρύματος Β&Ε Γουλανδρή
Toby Kamps, Υπεύθυνος Συλλογής Μοντέρνας Τέχνης της Hamburger Kunsthalle
Επιστημονική Σύμβουλος:
Πηνελόπη Σιδέρη, Αντιπρόεδρος Ιδρύματος Takis
Σκηνογραφία:
Παρασκευή Γερολυμάτου, Ανδρέας Γεωργιάδης
