Οι ασθένειες, οι μεταδοτικές νόσοι, οι επιδημίες έχουν αφήσει τα σημάδια τους στην ιστορία με ποικίλους τρόπους καθώς έχουν πολύ σημαντικές κοινωνικές, οικονομικές αλλά και πολιτισμικές επιπτώσεις. Επηρεάζουν τον συλλογικό βίο, ανατρέπουν τρόπους ζωής και κοινωνικότητας, καλλιεργούν συναισθήματα όπως ο φόβος και η αγωνία, συχνά ενεργοποιούν ακόμα και καλά κρυμμένες δεισιδαιμονίες ενώ συμβάλλουν σε διαδικασίες στιγματισμού ή και αποκλεισμού «μολυσμένων». Από την πανούκλα μέχρι το AIDS, «μάγισσες», Εβραίοι, ομοφυλόφιλοι, «ξένοι» βρέθηκαν στο στόχαστρο εκστρατειών δαιμονοποίησης λόγω της εξάπλωσης λοιμωδών νόσων.
Η εμφάνιση του κορωνοϊού επηρέασε δραματικά και τις δικές μας ζωές. Η πρώτη φάση της γενικευμένης καραντίνας ανέτρεψε εδραιωμένες πρακτικές, συνήθειες και τρόπους ζωής των σύγχρονων κοινωνιών και μετέβαλε άρδην τον χωροχρονικό μας ορίζοντα. Περνώντας από την ταχύτητα του σύγχρονού μας, προ-πανδημικού, τρόπου ζωής στην αδράνεια και από τη διαρκή κινητικότητα στον εγκλεισμό και στην κοινωνική αποστασιοποίηση, «άλλαξε εντός μας ο ρυθμός του κόσμου». Σε αυτό το πλαίσιο, η πανδημία προκάλεσε ένα είδος σοκ που επιδρά και στους τρόπους που τη βιώνουμε, την κατανοούμε ή την ερμηνεύουμε.
Στις απαρχές της, η ερμηνεία της προέλευσης του κορωνοϊού άντλησε από μια μακρά παράδοση δυστοπικής κοινωνικής και πολιτισμικής φαντασίας, με τεχνοφοβικά χαρακτηριστικά. Τα δίκτυα 5G ή η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία ενοχοποιήθηκαν για τη διασπορά του ιού. Αυτές οι ερμηνείες, ατεκμηρίωτες και ελεγχόμενες από την επιστημονική κοινότητα, ανακλούν κυρίως την αγωνία των ανθρώπων και την αίσθηση της απειλής που προκαλούν οι ασθένειες. Δυστοπικές αφηγήσεις και θεωρίες συνωμοσίας γύρω από «βιολογικά όπλα» που εφευρίσκονται στην αέναη πάλη των ισχυρών του κόσμου, γνωστές ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά περισσότερο ορατές στον ψυχροπολεμικό κόσμο μέσα από ποικίλες λογοτεχνικές, κινηματογραφικές και άλλες αναπαραστάσεις, εμφανίστηκαν με νέο περιεχόμενο αλλά και νέα ορμή. Δίπλα σε αυτές τις παλαιότερες ερμηνείες, η εξέλιξη των σύγχρονων βιο-τεχνολογιών ενίσχυσε ακόμη περισσότερο τους ατομικούς ή συλλογικούς φόβους για «όπλα βιοπολιτικού ελέγχου» που σύντομα πέρασαν από τον ιό και στα εμβόλια, παρά τις επίμονες προσπάθειες ειδικών επιστημόνων να αναδείξουν τον αστήρικτο χαρακτήρα τους.
Επιπρόσθετα, οι ευρύτερες τεχνολογικές εξελίξεις εγκαλούνται συχνά για την ανάπτυξη δικτύων επιτήρησης. Δίπλα στους φόβους για τους «βιολογικούς πολέμους», αναπτύσσεται μια ρητορική για τους «μεγάλους αδελφούς» που αξιοποιούν την υπολογιστική τεχνολογία προκειμένου να εδραιώνουν την κυριαρχία τους μέσω της παρακολούθησης και της επιτήρησης ολόκληρων κοινωνιών. Ακόμη και τα εμβόλια ενοχοποιήθηκαν για την εμφύτευση τσιπ ή άλλων μηχανισμών στο ανθρώπινο σώμα σε μαζική κλίμακα, προκειμένου να συρρικνωθούν ατομικές και συλλογικές ελευθερίες.
Οι παραπάνω φόβοι δύσκολα αντέχουν στην έλλογη κριτική. Συνδυάζονται όμως με μια ευρύτερη κρίση εμπιστοσύνης στα πολιτικά συστήματα, στις ηγεσίες και στην έννοια της αυθεντίας. Αυτή η κρίση συντηρείται και διογκώνεται μέσα σε επάλληλους κύκλους οικονομικής, κοινωνικής και υγειονομικής περιδίνησης. Από τον ύστερο 20ό αιώνα μέχρι τις μέρες μας, η σταδιακή ανάδυση μιας εποχής διακινδύνευσης, επισφάλειας και κρίσεων έχει διαρρήξει σε πολλές χώρες τον «ιστό προστασίας» (safety net) αλλά και τα συστήματα αντιπροσώπευσης. Αυτές οι εξελίξεις έχουν φέρει στο προσκήνιο πολιτικές δυνάμεις που επενδύουν στους συλλογικούς φόβους ενώ αυτοπροσδιορίζονται ως «αντισυστημικές». Επίσης, έχουν δώσει χώρο σε «εναλλακτικές» φωνές οι οποίες, ρητά ή υπόρρητα, αμφισβητούν τις επιστημονικές «αυθεντίες» (όπως η ιατρική επιστήμη) και τις «βιομηχανίες φαρμάκων», ενώ συχνά προτείνουν ευφάνταστους όσο και παράδοξους συνδυασμούς δεισιδαιμονιών με συνταγές υγιεινισμού και ευεξίας. Δυστυχώς, μέχρι τη στιγμή που κάποιος νοσεί βαριά ή πεθαίνει…
Σε μια κρίσιμη στιγμή, η Πολιτεία οφείλει να διασφαλίσει τη δημόσια υγεία και να προστατεύσει με σθένος τους πολίτες αλλά και τους επιστήμονες, τους ειδικούς και το υγειονομικό προσωπικό από κάθε είδους απειλές, εκφοβισμούς και βίαιες ενέργειες. Σε ό,τι αφορά τους συνανθρώπους μας που παραπληροφορούνται ή φοβούνται, οι εκστρατείες ενημέρωσης αλλά και οι προσπάθειες διαλόγου όλων μας πρέπει να βασίζονται στη ρήξη του φαύλου κύκλου του φόβου και της καχυποψίας. Μέσω της διαφανούς και επίμονης ενημέρωσης, της πειθούς αλλά και της έμπρακτης μέριμνας για την προστασία της υγείας όλων μπορεί να περιοριστεί η επιρροή κάθε προφήτη της καταστροφής. Κυρίως όμως μπορούν να σωθούν ανθρώπινες ζωές. Αξίζει να προσπαθήσουμε όλοι και όλες γι’ αυτό και να σταθούμε αλληλέγγυοι.
*Η κυρία Εφη Γαζή είναι καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.
