Η πρόσφατη επίσκεψη του προέδρου Μπαράκ Ομπάμα στην Αθήνα ήταν αφορμή για κάποιες σκέψεις και για τη δική του πόλη, την Ουάσιγκτον, πρωτεύουσα των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής. Τα ζητήματα της συμβολικής εκπροσώπησης των θεσμών έχουν στις ΗΠΑ ιδιαίτερη φόρτιση και βαρύτητα όχι μόνο επειδή αποτελούν έκφραση του μεγέθους αυτής της αχανούς χώρας, όχι μόνο επειδή συνδέονται με μια πατριωτική ρητορική που ενισχύεται ακόμη περισσότερο από τη νεαρή «ηλικία χωρίς παρελθόν» του μεγάλου αυτού έθνους, αλλά και επειδή εμπνέονται από την υπερηφάνεια της πραγμάτωσης, εκεί, μιας από τις αρχαιότερες κοινοβουλευτικές δημοκρατίες δυτικού τύπου, με το Σύνταγμα του 1787 ακόμη σε ισχύ. Οι Ηνωμένες Πολιτείες δείχνουν να είναι μια χώρα-πρότυπο, τουλάχιστον σύμφωνα με τη γνωστή ανάλυση των Acemoglu και Robinson («Why Nations Fail», Το Βήμα, 19/8/2012), που προσδιορίζει τον λόγο της παρακμής των εθνών στην έλλειψη ή στην κρίση των θεσμών τους και στην αδυναμία εξασφάλισης ενός οργανωμένου «θεσμικού» πλαισίου ελευθερίας όπου μπορεί να αναπτυχθούν οι κάθε μορφής ατομικές και συλλογικές δεξιότητες και δραστηριότητες.
Ηδη το αστικό αποτύπωμα της Ουάσιγκτον είναι αποκαλυπτικό. Το κέντρο της πόλης National Mall παρουσιάζεται ως ένα τεράστιο πάρκο σχεδιασμένο το 1791 από τον Γάλλο L’Enfant, με εξαιρετικά μνημειακή διαμόρφωση, καθώς εκτείνεται από το Καπιτώλιο (ανατολικά) ως το μνημείο του Λίνκολν (δυτικά). Ο Λευκός Οίκος τοποθετείται στα βόρεια αυτού του αναπτύγματος και στον άξονα του οβελίσκου του Ουάσιγκτον, ο οποίος βρίσκεται στο κέντρο του Mall. Οχι μόνο η έκταση αλλά και οι υπολογισμένες συμμετρίες, οι άξονες, οι οπτικές φυγές και οι κάθε είδους χωρικοί συμβολισμοί που περιέχονται στον σχεδιασμό δημιουργούν μια αίσθηση υποβολής (όχι όμως δέους) και κατανόησης της σημασίας του τόπου και του μεγέθους της αξίας –της αμερικανικής δημοκρατίας –που ο χώρος εκφράζει. Τα μνημεία ωστόσο εδώ είναι προσβάσιμα, δεν υπάρχει η αίσθηση αποκλεισμού, ενώ οι πολίτες και οι επισκέπτες στην πόλη μπορούν να περάσουν τον χρόνο τους καθισμένοι στο γρασίδι ή κάνοντας ποδήλατο ανάμεσα στα μνημεία.
Οι Αμερικανοί σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα επιδίωξαν να αναδείξουν τη σημασία των θεσμών μέσω εκείνης της αρχιτεκτονικής έκφρασης που περισσότερο εναρμονιζόταν με το πνεύμα της –αθηναϊκής –δημοκρατίας: τον νεοκλασικισμό ή «Greek Revival» όπως επικράτησε να λέγεται στην Αμερική. Η Ουάσιγκτον είναι χωρίς αμφιβολία μια από τις πόλεις διεθνώς με την πιο εντυπωσιακή συγκέντρωση δημόσιων κτιρίων εμπνευσμένων από την ελληνική κλασική παράδοση, αποδεικνύοντας τη σημασία και τη δύναμη της αρχιτεκτονικής ικανής όσο καμία άλλη τέχνη να παράγει και να αναδεικνύει τη συμβολική διάσταση των θεσμών που υπηρετεί. (Η συμβολική φόρτιση στην αρχιτεκτονική δεν είναι μόνο στιλιστικό ζήτημα και δεν προέρχεται μόνο από ένα ιδίωμα, στην περίπτωσή μας κλασικιστικό, αλλά αυτή είναι μια άλλη συζήτηση). Η ελληνορωμαϊκή παράδοση, επιπλέον, εκπροσωπείται ιδανικά στο Καπιτώλιο, όπου μετά τα μέσα του 19ου αιώνα ο ελληνοϊταλός ιστορικός ζωγράφος Κωνσταντίνος Μπρουμίδης, με καταγωγή από τα Φιλιατρά Μεσσηνίας, αποτύπωσε στον θόλο και σε άλλους χώρους του μνημείου την Αποθέωση του Ουάσιγκτον και άλλες αλληγορικές σκηνές εμπνευσμένες από την αμερικανική ιστορία.
Το National Mall ωστόσο στην Ουάσιγκτον δεν φιλοξενεί μόνο μνημεία εθνικής σημασίας, αλλά περιβάλλεται και από άλλους σημαντικούς θεσμούς: τη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου, την έδρα του Ανώτατου Δικαστηρίου των ΗΠΑ, τα Εθνικά Αρχεία, τον Οργανισμό Αμερικανικών Κρατών και άλλους ομοσπονδιακούς φορείς. Σε ένα περιβάλλον λοιπόν έκτακτης εθνικής αντιπροσωπευτικότητας συναντάμε αναπάντεχα και έναν άλλο θεσμό με την πιο πολυάριθμη παρουσία: μια σειρά από κτίρια-μουσεία του Ινστιτούτου Σμισθόνιαν, ενός δημόσιου φορέα που ιδρύθηκε το 1846 χάρη στο μεγάλο κληροδότημα του Βρετανού James Smithson, με σκοπό την προώθηση της έρευνας και τη διάδοση της γνώσης. Η παρουσία αυτών των εξαιρετικά σημαντικών μουσείων σε έναν χώρο ύψιστου εθνικού συμβολισμού, αρχής γενομένης από την Εθνική Πινακοθήκη (National Gallery), είναι αντιπροσωπευτική του θεσμικού ρόλου που αποδίδεται στο Μουσείο (ας σημειωθεί πως η επίσκεψη σε όλα τα μουσεία είναι δωρεάν).
Είναι πολλές και ιδιαίτερα δημοφιλείς οι περιοχές ή «νησίδες των μουσείων» διεθνώς, από το Βερολίνο και τη Βιέννη ως το Φορτ Γουόρθ στις ΗΠΑ. Πουθενά όμως τα μουσεία δεν συμβάλλουν στη διαμόρφωση της θεσμικής εικόνας ενός έθνους αποτελώντας οργανικό τμήμα της, όπως στην πρωτεύουσα των Ηνωμένων Πολιτειών. Τα μουσεία στην Ευρώπη προήλθαν από τη μετεξέλιξη των ιδιωτικών συλλογών μεταξύ 18ου και 19ου αιώνα και θεσμοθετήθηκαν κατά κανόνα ως δημόσιοι φορείς· στις ΗΠΑ αντίθετα προήλθαν από την ιδιωτική πρωτοβουλία και προέκυψαν από την ενεργοποίηση του πιο εύπορου, προοδευτικού και κοσμοπολίτικου τμήματος της αμερικανικής αστικής τάξης. Τα μουσεία εκεί αποτελούν κτήμα των τοπικών κοινωνιών και έκφραση μιας συλλογικής φιλοδοξίας για πρόοδο και γνώση. Πρόκειται λοιπόν για χώρους δημοκρατίας της κοινωνίας των πολιτών που δίκαια έρχονται να συμβάλουν εδώ στην εικόνα της πόλης των θεσμών, της πρωτεύουσας των ΗΠΑ. Ισως δεν είχαν άδικο εκείνοι που υποστήριζαν, το μακρινό 1929, τη μετατροπή των δικών μας παλαιών ανακτόρων της πλατείας Συντάγματος όχι σε Βουλή αλλά σε μουσειακό συγκρότημα: θα μπορούσε ίσως και η Αθήνα να διαθέτει έτσι τη δική της «νησίδα μουσείων» στην καρδιά της πόλης, αποδίδοντας θεσμική οντότητα στην ιδέα του πολιτισμού.
Ο κ. Ανδρέας Γιακουμακάτος είναι καθηγητής Αρχιτεκτονικής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ