Υστερόγραφο

Για υστερόγραφα ποιητικά αυτοσχόλια του Μανόλη Αναγνωστάκη πρόκειται, που εφέτος συμπληρώθηκαν δέκα χρόνια από τον θάνατό του –έσβησε στις 23 Ιουνίου του 2005 στα ογδόντα του. Σταθμός πρόσφορος για αναλογισμό του βίου και του έργου του, που σίγουρα σημάδεψε την ποίηση της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, ορίζοντας το σήμα της πολιτικής και ποιητικής ηθικής –ζήτημα στο οποίο θα επανέλθω.

Προς το παρόν συμμετέχοντας, έστω από απόσταση, στο επικείμενο επετειακό συμπόσιο της Φιλοσοφικής Σχολής της γενέθλιας πόλης, ανακαλώ ένα σχετικό κείμενό μου που έμεινε ως τώρα αθησαύριστο. Πρόκειται για εισήγηση που έγινε στην Ελληνοαμερικανική Ενωση τον Δεκέμβριο του 1992 με αφορμή την έκδοση και την κυκλοφορία του ΥΓ. του Μανόλη Αναγνωστάκη, της τελευταίας, όσο ξέρω, ποιητικής κατάθεσής του, με αποσπασματικό εδώ τρόπο.

Αντιγράφω (με κάποιες αδήλωτες παραλείψεις, προσθέσεις και διορθώσεις) το κείμενο εκείνης της εισήγησης, ανακαλώντας τη συγκίνηση των ημερών, που διστάζω να τις μετρήσω –είκοσι τρία ολόκληρα χρόνια. Δεν θα επιβαρύνω τη συνοπτική αυτή σύσταση με βιογραφικά στοιχεία, τα οποία παραπέμπουν στη δοκιμασμένη φιλία μου με τον Μανόλη Αναγνωστάκη. Γιατί κάθε λογοτεχνικό πόνημα, ακόμη και όταν υποκρίνεται πως είναι αυτοβιογραφική ομολογία, πρέπει να διαβάζεται σε απόσταση από τον συγγραφέα του, κατοχυρώνοντας έτσι την αυτονομία του. Αλλιώς μπερδεύονται άσχημα τα πρόσωπα και τα κείμενα της λογοτεχνίας και η κρίση του αναγνώστη θολώνει.

Με αυτούς τους όρους ανέλαβα να μιλήσω για το ΥΓ. του Μανόλη Αναγνωστάκη, το οποίο, αφού ιδιώτευσε το 1983 σε εκατό μόλις αντίτυπα εκτός εμπορίου, τώρα προσφέρεται στο ευρύτερο κοινό σε τρεις χιλιάδες καλαίσθητα τεύχη. Η κοινοποίηση μιας αρχικώς ιδιωτικής έκδοσης στη συγκεκριμένη περίπτωση έχει ιδιαίτερο βάρος, αν υπολογιστεί μάλιστα ότι η τελευταία επώνυμη ποιητική συλλογή του Μανόλη Αναγνωστάκη εμφανίστηκε πριν από 21 χρόνια.

Κάθε υστερόγραφο προϋποθέτει μια προηγούμενη επιστολή, στην οποία προσθέτει κάποιο παραλειπόμενό της ως μικρή έκπληξη. Σ’ αυτή τη σύμβαση παραπέμπει προφανώς το ΥΓ. του Μανόλη Αναγνωστάκη, με την προϋπόθεση ότι συμπληρώνει τον τόμο Τα Ποιήματα 1941-1971 και το ενδιάμεσο Περιθώριο 68-69, που περιέχει αυτοσχόλια της προκείμενης διετίας. Το ΥΓ. περιέχει (τυπογραφικώς διακεκριμένα) 124 σπαράγματα (τα 7 επανέρχονται και στο Περιθώριο) υποβάλλοντας στον αναγνώστη κάποια λανθάνοντα ερωτήματα στα οποία καλείται να δώσει τη δική του απόκριση. Σ’ αυτή την αδήλωτη πρόκληση ανταποκρίνεται η παρούσα εισήγηση προχωρώντας από την περιφέρεια προς το κέντρο.

Τα 124 σπαράγματα διακρίνονται κατ’ αρχήν ως προς την έκτασή τους. Μοιράζονται σπανίως σε μονόλεξα ή δίλεξα, συχνότερα σε ολιγόσειρα που δεν υπερβαίνουν συνήθως τις τρεις σειρές. Ο αυξομειούμενος αυτός όγκος τους υποδηλώνει και το εναλλακτικό βάρος της ποιητικής τους τιμής. Αλλου είδους ταξινόμηση επιδέχονται τα 124 σπαράγματα με κριτήριο το θέμα και τον τρόπο της εκφοράς τους. Συχνότερα ανήκουν στον χώρο της πολιτικής εμπειρίας, όπως τη βιώνει ένας ποιητής, συνυπολογίζοντας και τα ιδεολογικά της παρεπόμενα. Δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα: Το ιδανικό κάθε επανάστασης: το μέτριο, ήσυχο, ειρηνικό παρόν, το ανέφελο μέλλον. / Δύο κατηγορίες πάντα: οι δρώντες και οι θεατές.

Ικανά αποσπάσματα ελέγχονται αμέσως ή εμμέσως ερωτικά: Κυνηγούσε με μανία τις παλιές ταινίες για να ξαναζήσει τα νιάτα του. / Παλιούς σου φίλους που τους βλέπεις με συγκίνηση –παλιούς έρωτες με αποστροφή. Τέλος, δεν λείπουν σπαράγματα που πρέπει να εκτιμηθούν ως τεχνοτροπικά, διατυπωμένα με έκδηλη κάποτε ειρωνεία: Μιλούσε συνεχώς με παρενθέσεις και αποσιωπητικά, σαν τυφλός που βάδιζε σ’ ένα δωμάτιο γεμάτο έπιπλα. / Μέσα σ’ ένα στίχο πόση φλυαρία.

Ενδιαφέρει επίσης ο συντακτικός τύπος των αποσπασμάτων: κυριαρχεί ο τριτοπρόσωπος λόγος, έπεται ο δευτεροπρόσωπος ως αποστροφή σ’ ένα πραγματικό ή πλασματικό εσύ και κατ’ εξαίρεση μόνον εμφανίζεται και το πρώτο πρόσωπο. Ετσι υποδηλώνεται άλλοτε ο βαθμός της έμφασης, αλλού ο υποκειμενικός τονισμός, κάπου η εσκεμμένη ουδετερότητα στο όριο της αυτοειρωνείας. Τέλος, τα 124 σπαράγματα που συνθέτουν το προκείμενο ΥΓ. θέτουν εναλλακτικά ερωτήματα τα οποία οφείλει να χρεωθεί ο αναγνώστης προτού καταλήξει στην απόφασή του. Σημειώνονται ενδεικτικώς τρία: Πρόκειται για υπόλοιπους στίχους που δεν χώρεσαν σε κάποιο συγκεκριμένο και τελειωμένο ποίημα; Υποβάλλονται ως ποιητικοί πυρήνες που δεν μπόρεσαν να αναπτυχθούν σε ακέραιο ποίημα; Προτείνονται ως οδόσημα για τον υποψιασμένο κριτικό; Προβλέπεται συνέχεια.