Γυάρος, ο εξόριστος παράδεισος

Ο ήλιος δύει πίσω από τα βουνά της Γυάρου. Μέσα από τους θάμνους ξεπροβάλλουν οι ερευνητές, αποκαμωμένοι από την κούραση και τη ζέστη. Επιστρέφουν στη βάση τους με πολύτιμα δείγματα και σημειώσεις στις αποσκευές τους. Πρόκειται για μία από τις επιστημονικές αποστολές που τους τελευταίους μήνες επισκέπτονται το νησί, στο πλαίσιο του προγράμματος «Κυκλάδες Life»,το οποίο έχει στόχο τη δημιουργία μιας πρότυπης θαλάσσιας προστατευόμενης περιοχής στη Γυάρο.

Αν και η έρευνα βρίσκεται ακόμη στην αρχή, τα αποτελέσματα είναι ήδη σημαντικά. Σε αυτόν τον στιγματισμένο τόπο εξορίας η φύση προβάλλει απλόχερα το μεγαλείο της. Η έρημη γη έχει γίνει σήμερα καταφύγιο για κάποια από τα σπανιότερα θαλάσσια θηλαστικά της Μεσογείου.

Στις παραλίες του νησιού και στις απροσπέλαστες σπηλιές του ζει και αναπαράγεται ένας από τους σημαντικότερους πληθυσμούς μεσογειακής φώκιας Monachus monachus στην Ανατολική Μεσόγειο. Οπως αναφέρουν χαρακτηριστικά οι ερευνητές, το θέαμα που αντίκρισαν δεν έχει καμία ομοιότητα με τους υπόλοιπους πληθυσμούς του είδους, όπως π.χ. των Σποράδων. Οι φώκιες στη Γυάρο χρησιμοποιούν τις παραλίες ανενόχλητες και λιάζονται ατάραχες στις ακτές, όπως ακριβώς περιγράφει την εικόνα ο Ομηρος.

Στην παρουσία της Monachus monachus οφείλεται και η ένταξη του νησιού, το 2011, στο ευρωπαϊκό δίκτυο προστατευόμενων περιοχών Natura 2000. Η Γυάρος όμως κρύβει και άλλους θησαυρούς, όπως τα λεγόμενα «νηπιοτροφεία» της θάλασσας, δηλαδή τα θαλάσσια λιβάδια ποσειδωνίας, και οι τραγάνες, που αποτελούν σημαντικούς οικοτόπους προτεραιότητας για την Ευρωπαϊκή Ενωση και στη χώρα μας έχουν ελάχιστα μελετηθεί.

Με το πρόγραμμα «Κυκλάδες Life» γίνεται συστηματική παρακολούθηση του πληθυσμού της μεσογειακής φώκιας, καθώς και χαρτογράφηση του βυθού πέριξ του νησιού και των τοπικών κοινωνιών. Το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Κρήτης έχει ήδη πραγματοποιήσει δύο αποστολές και οι ερευνητές εντόπισαν και παρατήρησαν το άκακο φίδι της Γυάρου (Hierophis viridiflavus), το οποίο θεωρείται ενδημικό του νησιού. Το είδος, σύμφωνα με το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας, ανήκει στην κατηγορία «τρωτό» και πιθανώς ο πληθυσμός του είναι αποτέλεσμα παλαιάς εισαγωγής στο νησί από τον άνθρωπο.

Παράλληλα στις 30 Ιουνίου οργανώθηκε συντονισμένη αποστολή από το WWF Ελλάς και την Ορνιθολογική για την καταγραφή της ορνιθοπανίδας του νησιού. Οι επιστήμονες των δύο οργανώσεων προς μεγάλη τους έκπληξη ανακάλυψαν μια αποικία μύχων (Puffinus yelkouan). Το είδος έχει την ιδιαιτερότητα ότι φωλιάζει σε βαθιά λαγούμια και σχισμές, συνήθως κάτω από μεγάλα βράχια. Η μικρή είσοδος της φωλιάς δεν ήταν φανερή και έτσι είναι εξαιρετικά δύσκολο να εντοπιστεί.

Η ανακάλυψη έγινε το βράδυ της 1ης Ιουλίου, όταν εντοπίστηκε στη θάλασσα μια μεγάλη «κηλίδα» από τουλάχιστον 2.000 μύχους, οι οποίοι είχαν κάτσει στην επιφάνεια περιμένοντας το σκοτάδι για να πετάξουν στις φωλιές τους. Πρόκειται για μία από τις μεγαλύτερες αναπαραγωγικές αποικίες μύχων που έχουν εντοπιστεί ως τώρα στο Αιγαίο –ο ελληνικός πληθυσμός τους εκτιμάται σε 4.000-7.000 ζευγάρια.

Αν στην αποικία των μύχων προστεθεί και η παρουσία μιας πλειάδας σπάνιων αρπακτικών πουλιών, όπως ο σπιζαετός, η αετογερακίνα, η γερακίνα, το βραχοκιρκίνεζο και ο μαυροπετρίτης, η ορνιθολογική σημασία της Γυάρου αυξάνεται κατακόρυφα.

Η ομάδα του Εργαστηρίου Θαλάσσιας Γεωλογίας και Φυσικής Ωκεανογραφίας του Πανεπιστημίου της Πάτρας με ένα παραδοσιακό τρεχαντήρι, τον «Αϊ-Γιώργη», έχει αναλάβει τη χαρτογράφηση των θαλάσσιων οικοτόπων, ενώ σύντομα θα πραγματοποιηθεί και η αλιευτική έρευνα από το Τμήμα Βιολογίας του ίδιου πανεπιστημίου προκειμένου να καταγράψει την κατάσταση των ιχθυαποθεμάτων της θαλάσσιας περιοχής της Γυάρου. Μια άλλη χαρτογράφηση, κοινωνικοοικονομική, πραγματοποιεί το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο στα νησιά της Ανδρου και της Σύρου ώστε να αποτυπωθούν οι τάσεις των δύο κοινωνιών.

Οι δράσεις θα συνεχιστούν για τα επόμενα τρία χρόνια, τόσο στην ευρύτερη περιοχή της Γυάρου όσο και στα κοντινά νησιά. Θα μελετηθεί ο πληθυσμός των χταποδιών, αγαπημένης τροφής της φώκιας, θα καθαριστούν παραλίες, σπηλιές και βυθοί, θα χαραχθούν υποβρύχια μονοπάτια και θα τοποθετηθούν αγκυροβόλια ώστε οι άγκυρες των σκαφών να μην τραυματίζουν τις εύθραυστες ποσειδωνίες.

Τα αποτελέσματα των ερευνών θα αποτελέσουν τη μαγιά για τον σχεδιασμό, την εφαρμογή και τελικά τη διαχείριση της θαλάσσιας προστατευόμενης περιοχής από τους εμπλεκόμενους φορείς. Ενα σύστημα φύλαξης θα εξασφαλίζει ότι τα μέτρα προστασίας που θα ληφθούν θα εφαρμόζονται από όλους.

Ηδη από το 1979 η υπουργική απόφαση 5278/39Β/22.1.1979 είχε απαγορέψει όλες τις αλιευτικές δραστηριότητες γύρω από το νησί της Γυάρου, δίχως όμως να ορίζει επακριβώς πού ισχύει η απαγόρευση. Τον περασμένο Ιανουάριο όμως έγινε ένα ουσιαστικό βήμα. Η θαλάσσια περιοχή ακτίνας τριών ναυτικών μιλίων πέριξ του νησιού χαρακτηρίστηκε επίσημα περιοχή απαγόρευσης αλιείας (no fishing zone).

Η θαλάσσια προστατευόμενη περιοχή αναμένεται ότι θα εξασφαλίσει τη βιωσιμότητα της βιοποικιλότητας και θα στηρίξει τη βιωσιμότητα των τοπικών κοινωνιών. Φορείς που έχουν άμεση σχέση με το θαλάσσιο περιβάλλον –από τον τουριστικό τομέα, την τοπική αυτοδιοίκηση και την κοινότητα των αλιέων –θα παίξουν ενεργό ρόλο σε όλα τα στάδια δημιουργίας και διαχείρισης της προστατευόμενης περιοχής.

Στο πλαίσιο του προγράμματος οι συνεργαζόμενοι φορείς θα υλοποιήσουν μια σειρά δράσεις προστασίας του θαλάσσιου περιβάλλοντος, κατάρτισης και φύλαξης. Παράλληλα θα στηθεί ένα τραπέζι διαβούλευσης μεταξύ όλων των εμπλεκόμενων φορέων με στόχο τη δημιουργία ενός σχήματος συνδιαχείρισης της θαλάσσιας προστατευόμενης περιοχής, θα υλοποιηθούν σεμινάρια περιβαλλοντικής εκπαίδευσης για παιδιά και θα διοργανωθεί ένα ταξίδι σε μια πετυχημένη θαλάσσια προστατευόμενη περιοχή της Ιταλίας.

Το πρόγραμμα «Κυκλάδες Life» υλοποιείται από το WWF Ελλάς (συντονιστής), τη ΜΟm/εταιρία για τη μελέτη και προστασία της μεσογειακής φώκιας, το ιταλικό ινστιτούτο Tethys, το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, το υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, την Αποκεντρωμένη Διοίκηση Αιγαίου και την Αναπτυξιακή Εταιρεία Κυκλάδων. Υποστηρίζεται και συγχρηματοδοτείται από τη χρηματοδοτική γραμμή LIFE Nature της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και από το Ιδρυμα Πρίγκιπα Αλβέρτου Β’ του Μονακό.