Σαράντα χρόνια (1972) από την πρώτη έκδοσή του κυκλοφορεί και στα ελληνικά αυτό το πολυδιαβασμένο, από ειδικούς και μη, βιβλίο. Αξίζουν συγχαρητήρια και στον εκδότη και στον μεταφραστή, οι οποίοι σε καιρούς που οι ηθικές αξίες έχουν υποτιμηθεί (το χειρότερο: έχουν αλλοιωθεί) και η πολιτική μας συμπεριφορά γίνεται όλο και πιο αλλοπρόσαλλη, δεν λογάριασαν κόπους και έξοδα προκειμένου να μας το παρουσιάσουν. Ο αναγνώστης δεν πρόκειται απλώς να διδαχθεί πολλά για τον «ηθικό και πολιτικό» πολιτισμό των αρχαίων: θα αναγνωρίσει πώς κάποια παμπάλαια ελληνικά ηθικά και πολιτικά φαινόμενα εμφανίζονται και σήμερα μεταλλαγμένα. Αλλωστε η αρχαιότητα δεν έχει νόημα χωρίς εμάς.
Πριν, με συντομία, αναφερθούμε στα κύρια θέματα του βιβλίου, μια αναγκαία διευκρίνιση: οι ηθικές αξίες που συζητούνται δεν έχουν χριστιανική ή ηθικολογική χροιά: αποτελούν ενδείξεις ανθρώπινου ήθους, με την αριστοτελική σημασία του όρου, χωρίς μεταφυσικές ή θεολογικές διαστάσεις. Ετσι, λ.χ., οι δύο βασικές «ηθικές» αξίες που διατρέχουν το βιβλίο, αγαθός και κακός, και τα συναφή αφηρημένα αρετή/αισχρόν, κοινωνική κυρίως και κατ΄ επέκταση πολιτική συμπεριφορά περιγράφουν. Ο ομηρικός αγαθός ορίζεται πάντοτε ως προς τη χρησιμότητά του (ή την ανικανότητά του) στον πόλεμο και στην ειρήνη, ως προς τη δυνατότητά του να προστατεύσει τον οίκον του και, κατ΄ επέκταση, να υπερασπισθεί την κοινωνική τάξη του. Το ενδιαφέρον- αλλά και το τραγικό- είναι ότι η έννοια του ομηρικού αγαθού ανθρώπου φαίνεται να διατηρείται και μέσα στους επόμενους αιώνες, μολονότι έχουν πια καταρρεύσει τα ομηρικά ιδεώδη που τον γέννησαν. Αυτός ο αρχαιοελληνικός συντηρητισμός, ένας από τους πολλούς- «διατηρούμε τις παλαιές αξίες, μολονότι η κοινωνία έχει μεταβληθεί»- εξηγεί σε μεγάλο βαθμό την κατάρρευση του κλασικού κόσμου: η έννοια του σεβάσμιου οίκου, καμάρι και φροντίδα των αγαθών, μετεξελίσσεται στην ιδέα της κλειστής πόλης-κράτους, που αρνείται να λειτουργήσει ενωτικά και «εθνικά». Ο περσικός κίνδυνος ένωσε κάποια στιγμή (με δυσκολία) τους οίκους πόλεις, αλλά μόλις έληξε ο συναγερμός οι πόλεις επανήλθαν στην εγωιστική αυτοτέλεια και στην ανταγωνιστική πολιτική τους.
Το υλικό του βιβλίου έχει προκύψει από την ανάγνωση/«ανασκαφή» πολλών κειμένων που έχουν παραχθεί από την εποχή του Ομήρου, μέσα του 8ου αιώνα, ως το τέλος του 5ου αιώνα. Καταρτίζεται έτσι ένα οιονεί Ανθολόγιο κειμένων ηθικής και πολιτικής παιδείας και συμπεριφοράς, που συνιστά από μόνο του έναν χρησιμότατο οδηγό ανάγνωσης και μελέτης τόσο για τον μυημένο όσο και για τον αμύητο. Τα κείμενα παρατίθενται και στο πρωτότυπο και σε απλή, ακριβή νεοελληνική μετάφραση, έτσι ώστε να μη χαθεί κανείς… Αλλωστε ο ψύχραιμος σχολιασμός των κειμένων και η στέρεα αγγλοσαξονική ανάγνωσή τους εκ του σύνεγγυς (close reading) καθοδηγεί τον αναγνώστη να δει καθαρά αυτή την κίνηση του πολιτισμού και τη μετεξέλιξη των αξιών. Μετά το εισαγωγικό κεφάλαιο, όπου συζητούνται «Προβλήματα και Μέθοδοι», ακολουθούν τα τέσσερα συστατικά κεφάλαια. Η προϊούσα αύξηση των σελίδων δηλώνει ότι κάθε νέο βήμα/κεφάλαιο είναι πιο σύνθετο από το προηγούμενο, άρα πιο απαιτητικό στην ανάλυσή του. Το 2ο Κεφάλαιο, «Ο κόσμος των ομηρικών ποιημάτων», εκτείνεται σε 17 σελίδες. Το επόμενο, «Από τον Ησίοδο στον 6ο αιώνα», έχει 63, «Ο πρώιμος 5ος αιώνας» 71 και «Ο ύστερος 5ος αιώνας» 83. Ο συγγραφέας δεν θέλησε να βουτήξει στο βαθύ ρεύμα του πλατωνικού και αριστοτελικού corpus, αλλά ο αναγνώστης έχει πάρει ήδη τα πρώτα μαθήματα κολύμβησης.
Ο Αdkins παρακολουθεί την ανάδυση, εξέλιξη και μετεξέλιξη της έννοιας τουαγαθού ανθρώπου. Ξεκινώντας από τον Ομηρο, ο Αdkins εξετάζει τη συμπεριφορά τωναγαθών με βάση την επιτυχία ή αποτυχία των προσπαθειών τους μέσα σε έναν «πολιτισμό αποτελέσματος» και ορίζει έτσι δύο κατηγορίες αξιών, τις «ανταγωνιστικές» και τις «συνεργατικές». Οι πρώτες κρίνονται με βάση τον έπαινο της επιτυχίας ή τον ψόγο της αποτυχίας. Οι δεύτερες ορίζονται με βάση τη δικαιοσύνη με την οποία ενεργούν οι εκάστοτε αγαθοί. Σε όλη την κλασική αρχαιότητα οι πρώτες αραίνουν περισσότερο από τις δεύτερες, κάτι που συνιστά ένα άλλο ελληνικό σύνδρομο. Στον Ησίοδο με την επινόηση μιας νέας «αξίας», του χρήματος, οαγαθόςβρίσκεται σε παρακμή. Στον Τυρταίο ηαρετήαποβαίνει αξία καθαρά πολεμική, στον Ξενοφάνη και τον Σόλωνα η Ευνομίαορίζεται ηθικά/θεολογικά, στον Ηρόδοτο συζητούνται «ηθικοί» περιορισμοί για τον επίδοξο τύραννο, και ο Πίνδαρος, μολονότι αριστοκρατικός, υπενθυμίζει στουςαγαθούς «να έχουν θνητές σκέψεις».
Τα πράγματα γίνονται πιο σύνθετα στην αθηναϊκή δημοκρατία.Τώρααγαθόςπολίτης είναι, λ.χ., και εκείνος που προσφέρει στην πόλη πλούσιες χορηγίες, περιμένοντας ωστόσο κάποιεςδικαστικές- ωφέλειες ως αντάλλαγμα! Οσο για τον Κρέοντα ( Αντιγόνη, 658 κ.ε.) δεν υπάρχει αμφιβολία ότιαγαθόςείναι εκείνος που συγκρούεται με τονοίκοντου προκειμένου να σωθεί η πόλη. Αυτός ωστόσο ο πολιτικός ορθολογισμός έρχεται αντιμέτωπος με την έννοια των θεϊκών νόμων και τη συνεπόμενη οικογενειακή αλληλεγγύη. Οσο για τη διαβόητη «ελληνική ελευθερία», ο μελετητής τη χαρακτηρίζει «ως ακραία μορφή της ανταγωνιστικής έννοιας της ελευθερίας (freedom)», κάτι που φαίνεται από τον τρόπο με τον οποίο οελεύθεροςσυμπεριφέρεται προς τη δικαστική εξουσία της δημοκρατικής Αθήνας.
Τελικά εκείνη η αξία που παραμένει ισχυρότερη είναι «το ατομικό νοικοκυριό με τουςφίλουςτου».
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
