Η συμμετοχή της Τουρκίας στην ευρωπαϊκή άμυνα προσφέρει ευκαιρίες στην Αγκυρα για αναβάθμιση του γεωπολιτικού της ρόλου. Στη νέα πραγματικότητα, σύμφωνα με αναλυτές διεθνών σχέσεων, πρέπει να προστεθεί και το άνοιγμα της ΕΕ στη Μαύρη Θάλασσα έναντι των ρωσικών στρατηγικών επιδιώξεων. Ο συνδυασμός τους αλλάζει πολύ τα δεδομένα.

Για τη συμμετοχή της Τουρκίας στο SAFE θα υπάρξουν όροι για διάφορους λόγους και γιατί οι Βρυξέλλες θέλουν να καθησυχάσουν την Αθήνα ότι τα εθνικά της συμφέροντα λαμβάνονται υπόψη. Ορισμένοι εκτιμούν ότι θα μπορούσε ακόμα να δημιουργηθεί παράθυρο ευκαιρίας για πρόοδο στις ελληνοτουρκικές σχέσεις.

Παρόλο που ακόμη πρέπει να διευκρινιστούν πολλές παράμετροι, όλοι συμφωνούν ότι το επόμενο διάστημα το γεωπολιτικό θερμόμετρο θα χτυπήσει κόκκινο, με την Τουρκία να επιδιώκει καταστάσεις «win-win» με τις Βρυξέλλες.

ΕΕ – Τουρκία: Τώρα ξεκινά το παζάρι

Στόχος της Τουρκίας, σύμφωνα με τον Βασίλη Ντούσα, αναλυτή του German Marshall Fund στις Βρυξέλλες, δεν είναι μόνο η πρόσβαση σε χρηματοδοτικά εργαλεία, αλλά και η προώθηση ισχυρών στρατηγικών συνεργασιών. Αυτή τη στιγμή, τονίζει, πολλές πτυχές της διαφαινόμενης συμμετοχής της Τουρκίας στον μηχανισμό SAFE παραμένουν ασαφείς και θα χρειαστούν μήνες για να αποσαφηνιστούν.

«Εκμεταλλευόμενη τη συγκυρία και τις ανάγκες που δημιουργούνται, η Αγκυρα προσπαθεί να αξιοποιήσει τη στρατηγική της θέση, τις στοχευμένες σχέσεις της με συγκεκριμένα κράτη-μέλη και – ίσως κυριότερα – την ανερχόμενη αμυντική της βιομηχανία προκειμένου ενταχθεί σε μια κρίσιμη, νέα ευρωπαϊκή πρωτοβουλία και να ενισχύσει το προφίλ της ως χρήσιμος εταίρος» παρατηρεί.

Κατά τη Μαρία Σιμεόνοβα, αναλύτρια στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Εξωτερικών Σχέσεων (ECFR), μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και τις νέες εξελίξεις στη Συρία ο ρόλος της Τουρκίας έχει αναβαθμιστεί.

«Η Τουρκία φαίνεται να αυτοπροσδιορίζεται ως μεσαία δύναμη, αλλά οι γεωπολιτικές συνθήκες τής επιτρέπουν να παίξει αυτό το χαρτί πολύ καλά» σχολιάζει η βουλγάρα αναλύτρια του συγκεκριμένου think tank. Η ίδια θεωρεί ότι η συμμετοχή της Τουρκίας στην ευρωπαϊκή άμυνα θα γίνει υπό προϋποθέσεις, και αυτό παρουσιάζει ευκαιρίες αλλά και αμοιβαία οφέλη και για τις δύο πλευρές.

«Η Ευρώπη μπορεί να χρειάζεται την Τουρκία στον τομέα της ασφάλειας και της άμυνας, ωστόσο και η Τουρκία χρειάζεται την ΕΕ για να μη μείνει πίσω στις επενδύσεις καινοτομίας που θα γίνουν στην ευρωπαϊκή άμυνα. Επομένως, είναι μια αμοιβαία επωφελής σχέση, κάτι που σημαίνει ότι υπάρχουν πλεονεκτήματα και για τις δύο πλευρές» δηλώνει.

«Διπλωματικοί ελιγμοί»

Ο κανονισμός SAFE προβλέπει ότι τα τρίτα κράτη που θα συμμετάσχουν στην ευρωπαϊκή άμυνα θα πρέπει να είναι «ομοϊδεάτες», συνεπώς η ύπαρξη του casus belli στο Αιγαίο συνιστά αγκάθι για την Αγκυρα.

Η Σιμεόνοβα θεωρεί ότι «είναι λογικό» να ζητεί την άρση του η ελληνική διπλωματία και να προβάλλει την ύπαρξή του, ωστόσο πιστεύει ότι η συγκυρία είναι κατάλληλη για «διπλωματικούς ελιγμούς», οι οποίοι μπορεί να αποσκοπούν στην επίλυση των διμερών διαφορών μεταξύ Ελλάδας – Τουρκίας και Τουρκίας – Κύπρου, όπως έγινε και στην περίπτωση του Ηνωμένου Βασιλείου και της Γαλλίας. «Η Γαλλία», εξηγεί η αναλύτρια του ECFR, «προώθησε ορισμένες απαιτήσεις σχετικά με την αλιεία πριν δώσει το πράσινο φως για την αμυντική συμφωνία ΕΕ – Ηνωμένου Βασιλείου στις 19 Μαρτίου». Και πρόσθεσε ότι είναι σύνηθες κράτη-μέλη να προτάσσουν διμερείς διαφορές κατά τη διάρκεια πολυμερών διαπραγματεύσεων.

Να θυμίσουμε ότι η συμμετοχή στο SAFE τρίτων κρατών που έχουν υπογράψει διμερή αμυντική συμφωνία με την ΕΕ φθάνει στο 100% (περίπτωση Ηνωμένου Βασιλείου). Αντίθετα, η περίπτωση της Τουρκίας, ως υποψήφιας χώρας προς ένταξη αλλά χωρίς αμυντική συμφωνία με την ΕΕ, περιορίζεται υπό προϋποθέσεις στο 35%.

«Ο θετικός τρόπος για να δούμε την κατάσταση είναι ότι μπορεί να δώσει περισσότερο χώρο στον διάλογο, κάτι που θα είναι θετικό για την Ελλάδα και την Τουρκία» λέει. Για πολλά χρόνια ο διάλογος ΕΕ – Τουρκίας βρισκόταν σε πολύ χαμηλό επίπεδο, με συνέπεια να μην τίθενται προς συζήτηση αμφιλεγόμενα ζητήματα.

Τώρα, η Ευρώπη χρειάζεται την Τουρκία για να ενισχύσει την άμυνά της, αλλά ταυτόχρονα οι Βρυξέλλες δεν μπορούν να κάνουν τα στραβά μάτια για τις παραβιάσεις του κράτους δικαίου στο εσωτερικό της χώρας.

«Προφανώς, υπάρχει δημοκρατική οπισθοδρόμηση που έχει επισημανθεί κυρίως από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Από την άλλη πλευρά, η γεωπολιτική επείγουσα ανάγκη για συνεργασία με την Τουρκία είναι αδήριτη. Η ΕΕ θα συνεργαστεί με την Τουρκία, αλλά προσεκτικά» εκτιμά η Σιμεόνοβα.

Οι Βρυξέλλες για τις ανησυχίες της Αθήνας

Η Αθήνα θεωρεί νίκη της την πρόβλεψη στο SAFE ότι θα μπορεί να ασκήσει βέτο στις δευτερογενείς συμφωνίες ανάμεσα στην ΕΕ και σε ένα τρίτο κράτος. Οπως δηλώνει στο «Βήμα» ο εκπρόσωπος της Ευρωπαϊκής  Επιτροπής, Τόμας Ρέγκνιερ, το άρθρο 16 του Κανονισμού παρέχει εγγυήσεις για την ασφάλεια των ευρωπαϊκών κρατών-μελών σχετικά με τη συμμετοχή τρίτων κρατών στην ευρωπαϊκή άμυνα.

Το άρθρο 16 αναφέρει ότι «δεν επιτρέπεται κανένα [αμυντικό] συστατικό να προέρχεται από τρίτη χώρα, της οποίας τα συμφέροντα αντιβαίνουν στην ασφάλεια και άμυνα της Ενωσης ή των κρατών-μελών της». Ωστόσο, στο ερώτημα εάν η ύπαρξη του casus belli στο Αιγαίο συνιστά απειλή για την Ευρώπη και την Ελλάδα, ανώτερος ευρωπαίος αξιωματούχος απέφυγε να δώσει ευθεία απάντηση.

Αφού εκφράστηκε θετικά για τη συνολική βελτίωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων, επεσήμανε ότι «η ΕΕ έχει στρατηγικό συμφέρον για ένα σταθερό και ασφαλές περιβάλλον στην Ανατολική Μεσόγειο, καθώς και για την ανάπτυξη μιας συνεργατικής και αμοιβαία επωφελούς σχέσης με την Τουρκία, η οποία αποτελεί εταίρο στρατηγικής σημασίας για την ΕΕ και είναι υποψήφια προς ένταξη χώρα». Επιπλέον, πρόσθεσε ότι στο πλαίσιο αυτό, η Τουρκία αναμένεται να συμμορφωθεί με τις αρχές και τις αξίες της ΕΕ και να δεσμευτεί για σχέσεις καλής γειτονίας, για διεθνείς συμφωνίες και για την ειρηνική επίλυση των διαφορών σύμφωνα με τον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και το διεθνές δίκαιο. «Η ΕΕ παραμένει προσηλωμένη στην υπεράσπιση των συμφερόντων της και των συμφερόντων των κρατών-μελών της, καθώς και στη διατήρηση της περιφερειακής σταθερότητας» τόνισε.

«Σύμφωνα με πληροφορίες του «Βήματος», κάποιοι τουρκικοί διπλωματικοί κύκλοι αντιμετώπισαν με καχυποψία το άνοιγμα των Ευρωπαίων στη Μαύρη Θάλασσα, την οποία θεωρούν δικό τους τερέν»

Η νέα παράμετρος

Ωστόσο, αυτή την εβδομάδα ένα νέο κομμάτι προστέθηκε στο παζλ των σχέσεων της ΕΕ με την Τουρκία: Η Μαύρη Θάλασσα. Πρόσφατα, η Κομισιόν παρουσίασε τη νέα στρατηγική για τη Μαύρη Θάλασσα, με την οποία επιδιώκει να αυξήσει την παρουσία της στην περιοχή απέναντι στη ρωσική επιθετικότητα.

Η ΕΕ στοχεύει σε στενότερη συνεργασία με την Ουκρανία, τη Μολδαβία, τη Γεωργία, την Τουρκία, την Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν και αναμένεται να προωθήσει την περιφερειακή συνεργασία σε επίπεδο ασφάλειας.

«Οταν μιλάμε για ευρωτουρκικές σχέσεις, δεν πρέπει να λησμονούμε τη Μαύρη Θάλασσα, η οποία έχει γίνει εστία πολέμου» παρατηρεί η Σιμεόνοβα.

«Αν η Ρωσία θέλει να προκαλέσει την εκδήλωση της ευρωπαϊκής αποτροπής, νομίζω ότι ένας δρόμος για να το κάνει είναι ακριβώς η Μαύρη Θάλασσα. Και ξέρω ότι όλα τα μάτια είναι στραμμένα στις χώρες της Βαλτικής. Οι χώρες της Βαλτικής προετοιμάζονται πολύ καλά. Αλλά όσον αφορά την ασφάλεια, η Μαύρη Θάλασσα αποτελεί ένα αδύναμο σημείο» σημειώνει.

Διπλωματικές πηγές στις Βρυξέλλες αποκαλύπτουν ότι διακρίνουν «ανατρεπτικές ενέργειες» της Ρωσίας στη Μαύρη Θάλασσα καθώς και περιστατικά περιβαλλοντικών καταστροφών που σχετίζονται με τη διαρροή καυσίμων από ρωσικά πλοία.

Η ρωσική επιθετικότητα στη Μαύρη Θάλασσα μετά την εισβολή στην Ουκρανία φάνηκε και στην περίπτωση της Βουλγαρίας, όπου μπλόκαρε για στρατιωτικές ασκήσεις τη βουλγαρική Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη για τρεις μήνες αντί για μέρες, όπως είναι το σύνηθες.

«Είναι προς το συμφέρον τόσο της ΕΕ όσο και της Τουρκίας», παρατηρεί η Σιμεόνοβα, «να υπάρχει ειρήνη στη Μαύρη Θάλασσα, ώστε να μπορέσει να αξιοποιηθεί το οικονομικό δυναμικό της περιοχής. Εχουμε εμπορικές οδούς ενέργειας που διέρχονται από τη Μαύρη Θάλασσα και υπάρχει επικάλυψη ευρωτουρκικών συμφερόντων, αλλά η Ευρώπη δεν μπορεί να παρακάμψει την Τουρκία στην περιοχή».

Η Σύμβαση του Μοντρέ το 1936 καθιστά την Τουρκία θεματοφύλακα των Στενών. Επομένως, οτιδήποτε συμβαίνει στη Μαύρη Θάλασσα, ιδίως όσον αφορά την ασφάλεια, δεν μπορεί να γίνει χωρίς την Τουρκία.

Σύμφωνα με πληροφορίες του «Βήματος», κάποιοι τουρκικοί διπλωματικοί κύκλοι αντιμετώπισαν με καχυποψία το άνοιγμα των Ευρωπαίων στη Μαύρη Θάλασσα, την οποία θεωρούν δικό τους τερέν. Είναι μια μακροχρόνια θέση της Τουρκίας να διατηρεί τα θέματα της Μαύρης Θάλασσας μόνο για τα κράτη της Μαύρης Θάλασσας, χωρίς τρίτους και μεσάζοντες.

«Το ΝΑΤΟ στη Μαύρη Θάλασσα για τους Τούρκους σημαίνει ενίσχυση της Τουρκίας, αλλά παράλληλα της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας. Αυτή είναι η οπτική της Τουρκίας και αν δείτε τι κάνει στη Μαύρη Θάλασσα, είναι λογικό να έχουν αυτή την αντίληψη, επειδή η Τουρκία έχει τον σημαντικότερο ρόλο, για παράδειγμα, στη συλλογή πληροφοριών για την περιοχή. Πάνω από τα 2/3 των μυστικών πληροφοριών παρέχονται από την Τουρκία» εξηγεί η Σιμεόνοβα.

Η Ευρώπη επιδιώκει να πατήσει πόδι στη Μαύρη Θάλασσα ενισχύοντας τη Ρουμανία και τη Βουλγαρία. Ωστόσο, ο σχεδιαζόμενος «κόμβος ασφάλειας» δεν έχει εξακριβωθεί πού θα εγκατασταθεί.

Ο «Μεσαίος Διάδρομος»

Το ευρωπαϊκό ενδιαφέρον για τη Μαύρη Θάλασσα, όμως, δεν περιορίζεται στην ασφάλεια αλλά επεκτείνεται και στον σχεδιαζόμενο νέο εμπορικό «Μεσαίο Διάδρομο», γνωστός και ως Διεθνής Διαδρομή Μεταφορών της Κασπίας (TITR).

Ο «Μεσαίος Διάδρομος» είναι μια εμπορική διαδρομή που συνδέει την Ασία και την Ευρώπη, παρακάμπτοντας τη Ρωσία. Συγκεκριμένα, ξεκινά από τη Νοτιοανατολική Ασία και την Κίνα μέσω του Καζακστάν, της Κασπίας Θάλασσας (χρησιμοποιώντας σιδηροδρομικά πορθμεία), του Αζερμπαϊτζάν, της Γεωργίας και ενδεχομένως της Τουρκίας ή των Βαλκανίων προς την Ευρώπη.

«Για να αναπτυχθεί αυτός ο διάδρομος πρέπει να ενισχυθούν οι επενδύσεις σε λιμενικές υποδομές, αλλά πρέπει επίσης να υπάρχει ειρήνη στη θάλασσα. Η Τουρκία έχει μεγάλο συμφέρον να αναπτυχθεί ο Μεσαίος Διάδρομος. Αυτό είναι ένα ακόμα πεδίο στο οποίο το συμφέρον της επικαλύπτεται με αυτό της ΕΕ» παρατηρεί η αναλύτρια του ECFR