Aποτελεί χωρίς αμφιβολία ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στον παγκόσμιο χάρτη της αρχιτεκτονικής και του σχεδιασμού. Εφέτος, υπό τη διεύθυνση του Κάρλο Ράτι – καθηγητή του MIT και πρωτοπόρου στον διαθεματικό σχεδιασμό –, η διοργάνωση της Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας αποκτά έναν ιδιαίτερα φιλόδοξο χαρακτήρα.
Ο τίτλος της κεντρικής έκθεσης, «Intelligens. Natural. Artificial. Collective» (έως τις 23 Νοεμβρίου), αντανακλά τη διάθεσή της να εξερευνήσει τη σύγκλιση φυσικής, τεχνητής και συλλογικής νοημοσύνης, αναζητώντας νέες μορφές αρχιτεκτονικής που ανταποκρίνονται στις προκλήσεις της εποχής μας.
Η επιλογή της λέξης «Intelligens» δεν είναι τυχαία: παραπέμπει μεν στον σύγχρονο όρο «intelligence», ωστόσο το λατινικό επίθημα «-gens» (λαός, κοινότητα) προσδίδει έναν ευρύτερο, πιο ανθρωποκεντρικό και συμπεριληπτικό χαρακτήρα. Η έκθεση καλεί, έτσι, σε έναν επαναπροσδιορισμό της ευφυΐας – όχι ως αποκλειστικά τεχνολογική υπόθεση, αλλά ως συλλογική, δημιουργική και βιωματική δύναμη.
Με περισσότερους από 750 συμμετέχοντες και πάνω από 300 πρότζεκτ, η εφετινή διοργάνωση εκτείνεται πέρα από τους παραδοσιακούς της χώρους. Τμήμα των Giardini (ο χώρος του κεντρικού Περιπτέρου είναι κλειστός για ανακαίνιση), το ιστορικό Arsenale και άλλα σημεία σε όλη την πόλη μεταμορφώνονται σε κόμβους πειραματισμού, όπου η αρχιτεκτονική διαλέγεται με την τεχνολογία, τη βιολογία και τις κοινωνικές επιστήμες. Οι θεματικές κυμαίνονται από την κλιματική αλλαγή και την κοινωνική ισότητα έως τις ριζικές αλλαγές που φέρνει η Τεχνητή Νοημοσύνη.
Μέσα σε αυτή την πληθωρική πολυφωνία, ξεχωρίζουν έργα που παντρεύουν την καινοτομία με την ευαισθησία και τον βαθύ συμβολισμό. Ο σουηδός αρχιτέκτονας Pavels Hedström παρουσιάζει το «Fog-X», μια εγκατάσταση που πειραματίζεται με τη συλλογή υγρασίας από την ατμόσφαιρα, προτείνοντας μια αυτάρκη λύση στέγασης για άνυδρες περιοχές – μια ελαφριά, ευφυή δομή που «πίνει» από τον αέρα. Ο Ταϊλανδός Boonserm Premthada, με το έργο «Elephant Chapel», προτείνει τη χρήση κοπριάς ελέφαντα ως βιώσιμο οικοδομικό υλικό.
Η εγκατάσταση εξετάζει όχι μόνο την περιβαλλοντική και κατασκευαστική αξία αυτής της πρακτικής, αλλά και τη βαθιά πολιτισμική και ηθική σχέση του ανθρώπου με τη φύση. Στον άξονα της κοινωνικής δικαιοσύνης, ο μπανγκλαντεσιανός αρχιτέκτονας Rizvi Hassan παρουσιάζει το «Born in a Camp», ένα έργο που αποτυπώνει τις καθημερινές συνθήκες διαβίωσης σε προσφυγικούς καταυλισμούς, δίνοντας έμφαση στις αυτοσχέδιες λύσεις επιβίωσης και τις μορφές κοινοτικής οργάνωσης που αναδύονται.
Παρά τον φαινομενικό όγκο και τη σύνθετη πολυμορφία της, η εφετινή κεντρική έκθεση δεν χάνει τον στόχο της: να προσφέρει ένα εναλλακτικό όραμα για την αρχιτεκτονική τού αύριο, όπου η τεχνολογία δεν αντικαθιστά τον άνθρωπο, αλλά συνεργάζεται μαζί του, και όπου η «ευφυΐα» είναι ένα συλλογικό, ανοικτό και φαντασιακό εργαλείο επανεφεύρεσης του κόσμου.
Εθνικά Περίπτερα ως highlights
Τα εθνικά Περίπτερα που ξεχώρισαν σχολιάζουν καίριες κοινωνικές, πολιτιστικές και περιβαλλοντικές προκλήσεις, προβάλλοντας τη δυναμική της αρχιτεκτονικής ως σημαντικού παράγοντα για τη διαμόρφωση ενός βιώσιμου μέλλοντος. Οπως το εσθονικό Περίπτερο, το οποίο χαρακτηρίστηκε από τα πιο «δυνατά» της τρέχουσας διοργάνωσης. Mε τίτλο «Let Me Warm You», προσεγγίζει το θέμα της βιωσιμότητας μέσα από την καθημερινή πρακτική των θερμομονώσεων.
Οι τρεις αρχιτέκτονισσες (Keiti Lige, Elina Liiva και Helena Männa) που έχουν αναλάβει την επιμέλεια εξετάζουν αν οι επεμβάσεις που γίνονται σε πολεοδομικά συγκροτήματα – όπως η προσθήκη θερμομόνωσης για ενεργειακή αναβάθμιση – περιορίζονται στην απλή συμμόρφωση με τις ευρωπαϊκές προδιαγραφές ή αν μπορούν να αποτελέσουν ευκαιρία για αναβάθμιση της ποιότητας ζωής και του ίδιου του αστικού χώρου.
Για να το δείξουν αυτό, «ντύνουν» την πρόσοψη ενός κτιρίου στη Βενετία με μονωτικά πάνελ, μεταφέροντας κυριολεκτικά μια γνώριμη εικόνα από τις εσθονικές πόλεις στο διεθνές περιβάλλον της έκθεσης. Το δε Περίπτερο της Δανίας λειτουργεί ως ένα εργοτάξιο. Υπό τον τίτλο «Build of Site», παρουσιάζει τις εργασίες ανακαίνισης του ίδιου του Περιπτέρου, που χρονολογείται από τη δεκαετία του 1950 και είχε σχεδιαστεί από τον δανό αρχιτέκτονα Peter Koch (1905-1980).
Ο επιμελητής Søren Pihlmann αποφάσισε να αξιοποιήσει το κτίριο ως πεδίο παρέμβασης, μετατρέποντας την ανακαίνισή του σε εκθεσιακό περιεχόμενο. Μέσα από αυτή τη χειρονομία, τονίζει την αξία της επανάχρησης και της φροντίδας για τις υπάρχουσες δομές, ως ουσιαστική και περιβαλλοντικά υπεύθυνη αρχιτεκτονική πρακτική.
Η ελληνική πρόταση για τη 19η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στη Βενετία επικεντρώνεται στην αποκατάσταση των εμβληματικών βενετσιάνικων Νεωρίων του 16ου αιώνα στο Ηράκλειο και τα Χανιά. Το έργο συνδυάζει αρχιτεκτονική, ιστορία και περιβαλλοντική ευαισθησία, προτείνοντας τη χρήση «φιλικών» υλικών και την πιστή τήρηση των αρχιτεκτονικών κανόνων της αρχικής κατασκευής.
Σκοπός είναι να αναβιώσει τη ναυτική παράδοση των δύο πόλεων, αναδεικνύοντας τη ναυτοσύνη και το εμπορικό πνεύμα της Μεσογείου. Η διεπιστημονική αυτή πρόταση είναι αποτέλεσμα συλλογικής προσπάθειας και φέρει τη σφραγίδα του Πολυτεχνείου Κρήτης. Η ομάδα που ανέπτυξε το σχέδιο, υπό την καθοδήγηση του καθηγητή Νικολάου Σκουτέλη και του Κλήμη Ασλανίδη, περιλαμβάνει τους Elisabetta Molteni, Αντώνη Καραμήτρο, Αννα Τσιτωνάκη και Χριστίνα Αραπάκη.
Δύο διακεκριμένα Περίπτερα
Το Περίπτερο του Bασιλείου του Μπαχρέιν με τίτλο «Heatwave» κέρδισε τον Χρυσό Λέοντα για την Καλύτερη Εθνική Συμμετοχή διότι αποτέλεσε, σύμφωνα με τη διεθνή κριτική επιτροπή (Χανς Ούλριχ Ομπριστ, Πάολα Αντονέλι, Μπο Ματσίπα), μία από τις πιο καινοτόμες προτάσεις της εφετινής διοργάνωσης – επικεντρώνεται στην κλιματική αλλαγή και τον αντίκτυπο της ακραίας ζέστης στις συνθήκες διαβίωσης.
Με έργα των Wafa Al Ghatam, Eman Ali, Alexander Puzrin και Mario Monotti, εντυπωσιάζει για τον τρόπο με τον οποίο παντρεύει την αρχιτεκτονική παράδοση του Μπαχρέιν με σύγχρονες τεχνολογικές αναζητήσεις. Χρησιμοποιεί γνώριμες λύσεις παθητικής δροσιστικής αρχιτεκτονικής, όπως οι ανεμόπυργοι και οι σκιερές αυλές, και τις επανερμηνεύει μέσα από το πρίσμα της σημερινής έρευνας.
Το Βρετανικό Περίπτερο στη Βενετία αυτή τη χρονιά είναι μια συνεργασία μεταξύ Ηνωμένου Βασιλείου και Κένυας, με τίτλο «GBR – Geology of Britannic Repair». Η έκθεση εξετάζει τις επιπτώσεις της αποικιοκρατίας, του δομημένου περιβάλλοντος και των εξορύξεων.
Επιμελητές είναι οι Kabage Karanja και Stella Mutegi από το αρχιτεκτονικό στούντιο Cave Bureau του Ναϊρόμπι, ο συγγραφέας και επιμελητής Owen Hopkins και η καθηγήτρια του Queen Mary University, Kathryn Yusoff. Στο εξωτερικό του περιπτέρου βρίσκεται η εγκατάσταση «Double Vision», φτιαγμένη από γεωργικά απόβλητα και πηλό, με έξι άλλες εγκαταστάσεις στο εσωτερικό, με αναφορές από την Κένυα έως τη Γάζα.
Xάραγουεϊ και Ρότα στο επίκεντρο
Ανάμεσα στις ανακοινώσεις και τις βραβεύσεις που κατέκλυσαν τα Περίπτερα των Giardini και του Arsenale, δύο προσωπικότητες ήταν εκείνες που τιμήθηκαν για την ανεπανάληπτη επιρροή τους σε πεδία που ξεπερνούν την αρχιτεκτονική και αγγίζουν τις ευρύτερες σφαίρες της σκέψης και της κοινωνίας. Ο Χρυσός Λέων για το Σύνολο του Εργου απονεμήθηκε λοιπόν εξ ημισείας στην 80χρονη αμερικανίδα φιλόσοφο Ντόνα Χάραγουεϊ και στον ιταλό αρχιτέκτονα Ιταλο Ρότα, που έφυγε από τη ζωή τον Απρίλιο του 2024 σε ηλικία 70 ετών.
Η βράβευση, που έγινε κατόπιν πρότασης του επιμελητή της Μπιενάλε, Κάρλο Ράτι, αποτίνει φόρο τιμής στη διορατικότητα και στην επιρροή των δύο αυτών κορυφαίων προσωπικοτήτων που με την πορεία τους έχουν διαμορφώσει τις αντιλήψεις μας για την αρχιτεκτονική, τη φύση, την τεχνολογία και τη συνύπαρξη των ειδών.
Ο Ρότα υπήρξε μία από τις πιο πολυσχιδείς και οραματικές προσωπικότητες της ιταλικής αρχιτεκτονικής σκηνής. Με έδρα το Μιλάνο και έργο που εκτείνεται από την Ιταλία μέχρι τη Μέση Ανατολή, ανέπτυξε μια πρακτική που δεν περιοριζόταν στην αρχιτεκτονική με τη στενή έννοια, αλλά λειτουργούσε ως μια πλατφόρμα σκέψης και πολιτισμικής πρότασης.
Μέσα από το γραφείο του, Italo Rota Building Office, και σε στενή συνεργασία με το στούντιο CRA – Carlo Ratti Associati, υπέγραψε ορισμένα πολύ εντυπωσιακά έργα, όπως το Περίπτερο της Ιταλίας στην Expo 2020 του Ντουμπάι με δομικά υλικά του φλούδες πορτοκαλιού, κατακάθια καφέ, φύκη και άμμο, αλλά και ανακυκλωμένο πλαστικό ή το masterplan της Ρώμης για την υποψηφιότητα Expo 2030.
Αντίστοιχα, η Χάραγουεϊ, με το έργο της στα πεδία των Science and Technology Studies (STS), του φύλου και της οικολογίας, θεωρείται μία από τις πιο σημαντικές σύγχρονες φωνές στον κόσμο της σκέψης. Η διεπιστημονική προσέγγισή της γεφυρώνει τις ανθρωπολογικές, κοινωνιολογικές και φεμινιστικές προσεγγίσεις με τη φιλοσοφία της τεχνολογίας, ενώ ο Ράτι την αποκαλεί «θεμελιώδη φωνή της σύγχρονης σκέψης».
Η Χάραγουεϊ είναι γνωστή κυρίως για το εμβληματικό δοκίμιό της με τίτλο «A Cyborg Manifesto: Science, Technology, and Socialist-Feminism in the 1980s», που δημοσιεύθηκε το 1985 και θεωρείται θεμελιώδες κείμενο της φεμινιστικής θεωρίας, της επιστημολογίας και της σύγχρονης φιλοσοφίας. Στο μανιφέστο αυτό εισάγει τη φιγούρα του «κυβερνο-ανθρώπου» (cyborg) ως ένα μεταφορικό εργαλείο για να σπάσει τα δυϊστικά σχήματα – φύση/τεχνολογία, άνθρωπος/μηχανή, άνδρας/γυναίκα – και να προτείνει μια νέα, υβριδική και δυναμική ταυτότητα που αντιστέκεται στους αυστηρούς κοινωνικούς και επιστημονικούς διαχωρισμούς.
Η βράβευση αυτών των δύο προσωπικοτήτων ενισχύει τη διευρυμένη διάσταση της εφετινής Μπιενάλε, που αναγνωρίζει τη σημασία των διατομεακών επιρροών στην αρχιτεκτονική, τη σκέψη και τις προκλήσεις του σύγχρονου κόσμου. Αν και προέρχονται από διαφορετικά πεδία, και οι δύο έχουν καταφέρει να φέρουν τις ιδέες τους στο προσκήνιο, αμφισβητώντας τις παραδοσιακές αντιλήψεις και ανοίγοντας νέες διαδρομές για το μέλλον.
