Η εμπειρία μάς έχει δείξει ότι στις απειλές εξ ανατολών πρέπει να διακρίνουμε ποιος και πώς τις διατυπώνει. Αλλο είναι να προέρχονται από τον έξαλλο Τύπο, άλλο από σοβαρούς αναλυτές, που εκφράζουν όμως προσωπική άποψη, και άλλο από αρμόδιους φορείς.
Αυτό που αποκαλούμε στην Ελλάδα ως απειλή «casus belli» διατυπώθηκε από την πιο αρμόδια αρχή της Τουρκίας, την Τουρκική Μεγάλη Εθνοσυνέλευση, σε επίσημο ψήφισμά της πριν από σαράντα ακριβώς χρόνια. Είναι λοιπόν κάτι στο οποίο αξίζει να δίδεται ιδιαίτερη σημασία.
Ομως, η προσεκτική του ανάγνωση, το πλαίσιο εντός του οποίου διατυπώθηκε αλλά, κυρίως, οι συνθήκες εφαρμογής του, αν ποτέ εφαρμοστεί, μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι δεν είναι ό,τι νομίζουμε. Είναι μεν απειλή, δεν υπάρχει αμφιβολία, που πρέπει όμως να οριοθετηθεί στις πραγματικές της διαστάσεις.
Η νομική πλάνη
Η Εθνοσυνέλευση θεωρούσε, το 1995, ότι η Ελλάδα το δικαίωμά της να επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα το στήριζε στη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας, που η Τουρκία δεν είχε (και δεν έχει κυρώσει) και που συνεπώς δεν τη δέσμευε για να δεχθεί νομικές συνέπειες που απορρέουν από αυτή.
Επλανάτο. Διότι, όπως διευκρίνισε το Διεθνές Δικαστήριο (Νικαράγουα κατά Κολομβίας 2012, παράγραφος 178), το δικαίωμα του παράκτιου κράτους να επεκτείνει τα χωρικά του ύδατα στα 12 ναυτικά μίλια απορρέει από εθιμικό Διεθνές Δίκαιο, γενικής δηλαδή εφαρμογής κανόνα που δεσμεύει και την Τουρκία και ο οποίος απλώς καταγράφηκε στη Διεθνή Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας.
Η τουρκική επιχειρηματολογία αναδιατυπώνεται στη βάση της καταχρηστικής άσκησης από την Ελλάδα του δικαιώματος επέκτασης των χωρικών της υδάτων στα 12 ναυτικά μίλια. Και αν ακόμη υπάρχει ένα τέτοιο δικαίωμα, εφόσον αυτό ασκηθεί στο Αιγαίο, λόγω του χαρακτήρα της θάλασσας αυτής ως περάσματος, θα οδηγήσει σε δυσανάλογα αρνητικά αποτελέσματα για την Τουρκία.
Δεν υπάρχει όμως απόφαση της Διεθνούς Δικαιοσύνης που να στηρίζει μια τέτοια επιχειρηματολογία ως προς την κατάχρηση κυριαρχικού δικαιώματος. Ελάχιστες είναι οι σχετικές αποφάσεις που δέχθηκαν κατάχρηση κυριαρχικού δικαιώματος και όλες απαίτησαν απόδειξη υλικής βλάβης.
Ας συμπεράνουμε λοιπόν προκαταρκτικά ότι η νομική προϋπόθεση έκδοσης του ψηφίσματος ήταν και είναι εσφαλμένη κατά το Διεθνές Δίκαιο.
Η απειλή πολέμου
Το κείμενο του ψηφίσματος αναφέρεται σε χρήση «και στρατιωτικών μέτρων», ως διευκρίνιση στα μέτρα που η τουρκική κυβέρνηση δικαιούται να λάβει αν η Ελλάδα επεκτείνει στο Αιγαίο τα χωρικά της ύδατα στα 12 ναυτικά μίλια. Δεν αναφέρεται σε πόλεμο, που άλλωστε ήταν, όταν εκδόθηκε το ψήφισμα, το 1995, και είναι πάντα απολύτως αποκηρυγμένος από το καταστατικό των Ηνωμένων Εθνών.
Αυτό σημαίνει ότι δεν υφίσταται απειλή; Οχι βέβαια.
Ενα πολεμικό πλοίο του Σουρινάμ συνέστησε επίμονα σε ένα ερευνητικό πλοίο της γειτονικής Γουιάνα να σταματήσει τις γεωτρήσεις σε αμφισβητούμενη μεταξύ των δύο χωρών ΑΟΖ, με την εξής προειδοποίηση: «Οι συνέπειες θα είναι όλες δικές σας». Η Διεθνής Δικαιοσύνη που επιλήφθηκε χαρακτήρισε την προειδοποίηση ως απειλή, και μάλιστα απειλή χρήσης θανατηφόρου βίας, και καταδίκασε για αυτό το Σουρινάμ.
Η Ελλάδα έχει λοιπόν κάθε δικαίωμα τα «στρατιωτικά μέτρα», στα οποία αναφέρεται το ψήφισμα, να τα εκλάβει ως απειλή, αν όχι πολέμου, πάντως στρατιωτικής σύρραξης.
Τα ζωτικά συμφέροντα
Το ψήφισμα αναφέρει ότι αν η Ελλάδα επεκτείνει στα 12 ναυτικά μίλια τα χωρικά της ύδατα, αυτό θα διαταράξει την «ισορροπία» που έχει καθιερωθεί με τη Συνθήκη της Λωζάννης, κάτι που θα καταστήσει «αναγκαία» τη λήψη μέτρων «για τη διαφύλαξη και υπεράσπιση των ζωτικών συμφερόντων» της Τουρκίας.
Η αναφορά σε ισορροπία καθιερωμένη από τη Συνθήκη της Λωζάννης εξαιρεί οπωσδήποτε όσες ελληνικές ακτές δεν έχουν σχέση με τη Συνθήκη αυτή, Θεσσαλία – Στερεά Ελλάδα – Πελοπόννησο.
Αυτό είναι σαφές. Δεν είναι όμως και το τι εννοεί το ψήφισμα αναφερόμενο σε ζωτικά συμφέροντα.
Αυτό είναι ηθελημένα ασαφές. Διότι με την έκφραση αυτή καλύπτονται προδήλως δύο διαμετρικώς αντίθετα συμφέροντα: πρώτον, το συμφέρον της διεθνούς ναυσιπλοΐας να μη μεταβληθεί το Αιγαίο σε κλειστή θάλασσα, ώστε π.χ. υποβρύχια που διέρχονται εντός του βυθού από τον Ελλήσποντο να μην υποχρεώνονται να πλέουν στην επιφάνεια όταν διέρχονται μεταξύ των ελληνικών νησιών· και, δεύτερον, το ίδιον συμφέρον της Τουρκίας, να μη μειωθούν στο ελάχιστο η υφαλοκρηπίδα και η ΑΟΖ που η χώρα αυτή διεκδικεί στο Αιγαίο, αν από τα 6 ναυτικά μίλια τα χωρικά ύδατα της Ελλάδας επεκταθούν παντού στα 12.
Τα αναγκαία μέτρα
Το ψήφισμα αναφέρει ότι αν επεκταθούν τα ελληνικά χωρικά ύδατα, η τουρκική κυβέρνηση μπορεί να λάβει τα αναγκαία στρατιωτικά μέτρα. Στο πλαίσιο όμως του Διεθνούς Δικαίου, αναγκαία στρατιωτικά μέτρα είναι μόνο αμυντικά, προς αντιμετώπιση, στη δέουσα αναλογία, στρατιωτικής επίθεσης. Κάθε άλλο μέτρο είναι καταδικαστέο.
Στην υπόθεση των ουκρανικών πολεμικών σκαφών που το 2019 είχαν εισέλθει, παρά τη ρωσική απαγόρευση, στην Αζοφική Θάλασσα και βομβαρδίστηκαν από τον ρωσικό στρατό, το Διεθνές Δικαστήριο του Δικαίου της Θάλασσας καταδίκασε τη Ρωσία. Οι διαφορές επιλύονται ειρηνικά, διακήρυξε.
Στην υπόθεση της παρεμπόδισης φιλιππινέζικων πολεμικών λέμβων από κινεζικά πολεμικά πλοία, που προέβησαν σε θαλάσσιους χειρισμούς προκαλώντας επικίνδυνο κυματισμό, η διεθνής διαιτησία έκρινε ότι ακόμη και τέτοιοι χειρισμοί, ως επικίνδυνοι για τη ζωή, απαγορεύονται, έστω και αν έτσι επιδιώκεται η προστασία κυριαρχικών δικαιωμάτων.
Το Διεθνές Δίκαιο έχει δεμένα τα χέρια της Τουρκίας, αλλά και της Ελλάδος, στην άσκηση πολεμικής βίας, ακόμη και στην απειλή άσκησης τέτοιας βίας. Αναχαιτίσεις μπορεί να γίνουν, πολεμικά επεισόδια όμως όχι.
Το συμπέρασμα
Εντός του πλαισίου του σύγχρονου Διεθνούς Δικαίου, η απειλή πολέμου δεν υφίσταται και δεν μπορεί να υφίσταται, ούτε καν και ως απειλή λήψης στρατιωτικών μέτρων, όταν αυτά δεν είναι αμιγώς αμυντικά και αυστηρώς αναλογικά.
Η διεθνής νομιμότητα επιβάλλει οι διαφορές να επιλύονται με διαπραγματεύσεις, διαιτησία, προσφυγή στα διεθνή δικαιοδοτικά όργανα. Η διαρκής ειρήνη μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας είναι, συνεπώς, διηνεκής απαίτηση του Διεθνούς Δικαίου.
Ο κύριος Ιωάννης Σαρμάς είναι τέως υπηρεσιακός πρωθυπουργός, επίτιμος πρόεδρος του Ελεγκτικού Συνεδρίου.
