Οταν το 1991 διαλύθηκε η Σοβιετική Ενωση, επικράτησε η εντύπωση ότι οι ΗΠΑ θα κυριαρχούσαν στον κόσμο ως μοναδική υπερδύναμη. Ως τότε οι ΗΠΑ προσλαμβάνονταν ως:

  • Ηγεμονική δύναμη, με ρόλο εγγυητή των μεταπολεμικών καθεστώτων διακυβέρνησης (νομισματικό, εμπορικό και πιο πρόσφατα περιβαλλοντικό).
  • Βασικός πάροχος ασφάλειας, μέσω της πυρηνικής αποτροπής, της παγκόσμιας στρατιωτικής παρουσίας τους και της επιρροής τους στη Βορειοατλαντική Συμμαχία και στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ.

Στην πραγματικότητα είχε ήδη αρχίσει – και θα εντεινόταν – η αποδυνάμωση των ΗΠΑ στο διεθνές σύστημα. Ειδικότερα, στο πεδίο της ασφάλειας η αποχώρηση των ΗΠΑ από το Αφγανιστάν το 2021 αλλά και η εισβολή των ρωσικών στρατευμάτων στην Ουκρανία το 2022 (δεύτερη μάλιστα μετά την εισβολή στην Κριμαία το 2014) ανέδειξαν τα όρια της αμερικανικής ηγεμονίας στο διεθνές σύστημα.

Από την άλλη πλευρά, η ανάδυση του λεγόμενου Παγκόσμιου Νότου – και ιδίως του συνασπισμού των BRICS, καθώς και οι ηγετικές φιλοδοξίες της Κίνας, της Ρωσίας και της Ινδίας εντός αυτού του συνασπισμού – οδήγησαν τη νέα αμερικανική Διοίκηση σε μια επαναθεώρηση της εξωτερικής πολιτικής.

Διαφαίνεται λοιπόν ότι η νέα Διοίκηση θεωρεί το μεταπολεμικό σύστημα παγκόσμιας ασφάλειας και διακυβέρνησης ανίκανο να αντιμετωπίσει τις σημερινές προκλήσεις – και οικονομικά ασύμφορο. Από την πλευρά τους, οι άλλες μεγάλες δυνάμεις – που δεν συμμερίζονται στον ίδιο βαθμό τις αμερικανικές αιτιάσεις ή ενδεχομένως προτιμούν τη διόρθωση των αδυναμιών των υφιστάμενων καθεστώτων (regimes) – δεν είναι σε θέση να αντιταχθούν στη συμπεριφορά των ΗΠΑ ως «ελεύθερου καβαλάρη» (free rider).

Παράλληλα, η νέα αμερικανική Διοίκηση δείχνει αποφασισμένη να επιβάλει τις απόψεις της για την παγκόσμια ασφάλεια και διακυβέρνηση. Διαφαίνεται λοιπόν ότι οι διεθνείς σχέσεις θα διαμορφώνονται στο εξής με βάση την ξεχασμένη αρχή της ισόρροπης αμοιβαιότητας (balanced reciprocity) η οποία διατυπώθηκε το 1984 από τον Robert Keohane στο έργο του «Μετά την ηγεμονία». Οπως αναφέρεται στη σελ. 129 «καμία πλευρά δεν οφείλει να αποδέχεται υποχρεώσεις, κανόνες ή αρχές, δεδομένου ότι η συναλλαγή είναι ισορροπημένη ανά πάσα στιγμή».

Η προσέγγιση αυτή δεν διαφέρει πολύ από τη διάκριση του μακαρίτη Αργύρη Φατούρου μεταξύ τυπικής και ουσιαστικής αμοιβαιότητας. Μόνο που τώρα την ουσιαστική αμοιβαιότητα δεν θα τη διεκδικούν οι αναπτυσσόμενες χώρες αλλά – μεταξύ τους – οι μεγάλες δυνάμεις για τη διασφάλιση των συμφερόντων τους. Οι συνεννοήσεις αυτές θα έχουν επιπτώσεις για τις τρίτες χώρες. Θα έχουν εξάλλου λίγες πιθανότητες να οδηγήσουν σε μια Διαρκή Ειρήνη και ακόμη λιγότερες σε μια Δίκαιη Ειρήνη.

Προφανώς οι ΗΠΑ θα παίξουν πρωταγωνιστικό ρόλο στη νέα ισορροπία ισχύος – που θα περιλαμβάνει και τις λοιπές «υπολογίσιμες δυνάμεις», δηλαδή την Κίνα, τη Ρωσία και την Ινδία. Είναι πιθανό να κληθεί η ΕΕ να συμμετάσχει στο αναδυόμενο «Παγκόσμιο Διευθυντήριο», αλλά προς το παρόν δίνει αγώνα για να συμμετάσχει στη διευθέτηση του Ουκρανικού.

Ο κ. Κωνσταντίνος Α. Στεφάνου είναι ομότ. καθηγητής Διεθνών & Ευρωπαϊκών Θεσμών Παντείου Παν/μίου, επισκ. καθηγητής Παν/μίου Γενεύης.