Η συζήτηση για το φύλο έχει βάλει φωτιά στα πληκτρολόγια, ειδικά μετά τα διατάγματα του προέδρου των ΗΠΑ, και τις δηλώσεις του Έλληνα πρωθυπουργού, που αντιμετωπίζουν το φύλο ως αυστηρά δυαδικό. Η αλήθεια είναι πως η πραγματικότητα πάντα είναι πολύ πιο πολύπλοκη.
Σκεφτείτε, για παράδειγμα, πώς στο σχολείο μαθαίνουμε ότι η ρίζα ενός αρνητικού αριθμού δεν υπάρχει. Ωστόσο, αργότερα ανακαλύπτουμε την ύπαρξη των φανταστικών αριθμών, που είναι απαραίτητοι για προχωρημένα μαθηματικά.
Ομοίως, στο δημοτικό μαθαίνουμε για τις τρεις καταστάσεις της ύλης (στερεά, υγρή, αέρια), ενώ αργότερα ακούμε πως υπάρχουν τουλάχιστον επτά, με φαινόμενα όπως τα υπερρευστά και τα πλάσματα. Στο σχολείο, αντίστοιχα διδασκόμαστε συχνά ότι υπάρχουν δύο φύλα: αρσενικό και θηλυκό. Αυτή η απλοποιημένη εικόνα βοηθά στη βασική κατανόηση, αλλά απέχει από την πραγματική πολυπλοκότητα που αποκαλύπτει η επιστήμη.
Αυτή η απλούστευση της γνώσης ανά ηλικιακή ομάδα και η βαθμιαία εισαγωγή στην πολυπλοκότητα χαρακτηρίζουν τον τρόπο που διδάσκονται όλα τα μαθήματα και οι επιστήμες. Γι’ αυτό αξίζει να σημειωθεί πως και στο συγκεκριμένο θέμα, η σύγχρονη επιστημονική γνώση υπερβαίνει την απλούστευση της δυαδικότητας του φύλου.
Η Φύση και η Ρευστότητα του Φύλου
Μια και οι υποστηρικτές της ιδέας ότι το φύλο είναι δυαδικό, επικαλούνται την «βιολογία» υποστηρίζοντας ότι «η φύση» μας δίνει την λύση, ας δούμε τι ισχύει στην φύση. Η πολυπλοκότητα του φύλου είναι κάτι γνωστό για πολλά βιολογικά είδη, και υπάρχουν πολλά παραδείγματα που αποδεικνύουν ότι το φύλο είναι ρευστό και εξαρτάται από πολλούς παράγοντες.
Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα ζεβρόψαρα (Danio rerio), που χρησιμοποιούνται ευρέως στην επιστημονική έρευνα. Στην αρχή της ζωής τους, όλα τα ζεβρόψαρα ξεκινούν με «ουδέτερη γενετική ταυτότητα» , και μπορούν να εξελιχθούν σε ζώα που φέρουν είτε ωοθήκες ή όρχεις, ανάλογα με περιβαλλοντικούς και κοινωνικούς παράγοντες.
Σε πολλές περιπτώσεις, θηλυκά ψάρια μπορούν να αλλάξουν φύλο και να γίνουν αρσενικά, αναπτύσσοντας λειτουργικούς όρχεις, εάν στην ομάδα δεν υπάρχει ένα «κυρίαρχο αρσενικό». Δηλαδή τι μας λέει εδώ η βιολογία; Ότι η αλλαγή φύλου, μπορεί να επηρεαστεί από τη θερμοκρασία, την πυκνότητα του πληθυσμού, αλλά και την κοινωνική δομή.
Η βιολογία δηλαδή μας μαθαίνει πως το φύλο είναι μια δυναμική κατάσταση που προσαρμόζεται στις ανάγκες του περιβάλλοντος. Αυτό ισχύει και για άλλα είδη, από ερπετά έως πτηνά, κάνοντας σαφές ότι η δυαδική αντίληψη του φύλου δεν είναι κάτι που ισχύει γενικά στην βιολογία.
Τι είναι το «φύλο» στον άνθρωπο;
Όταν το 2025 μιλάμε για φύλο, πρώτα απ’ όλα δεν αναφερόμαστε στον σεξουαλικό προσανατολισμό. Οι επιστήμες και οι ανθρώπινες κοινωνίες αποδέχονται πολλές διαφορετικές έννοιες του φύλου, όπως το βιολογικό φύλο, το κοινωνικό φύλο, το νομικό φύλο, το πολιτιστικό φύλο, το ψυχολογικό φύλο, και άλλα. Αυτές οι κατηγορίες δεν περιορίζονται σε δύο επιλογές και δεν ταυτίζονται πάντα μεταξύ τους. Δηλαδή, πέρα από το γεγονός ότι η δυαδική αντίληψη του φύλου δεν ισχύει γενικά στη βιολογία, όταν απομακρυνόμαστε από τον στενό κλοιό της βιολογίας, η απλή αναφορά στο «φύλο» δεν αρκεί.
Είναι τουλάχιστον απλό να ορίσουμε το «βιολογικό φύλο» που επικαλούνται πολλοί στο άνθρωπο; Το βιολογικό φύλο μπορεί να οριστεί με διαφορετικούς τρόπους: γενετικά (χρωμοσώματα XX, XY, αλλά και XXY ή άλλα), ορμονικά (π.χ., αναλογίες οιστρογόνων και τεστοστερόνης), φυσιολογικά (αναπαραγωγικά όργανα), και αναπαραγωγικά (τύποι γαμετών, που χρησιμοποιήθηκε στο προεδρικό διάταγμα στις ΗΠΑ).
Αλλά σε κάθε έναν από αυτούς τους ορισμούς, υπάρχουν εξαιρέσεις που δεν εντάσσονται στον παραδοσιακό δυαδικό διαχωρισμό. Δηλαδή, είναι απλοϊκό να ισχυρίζεται κάποιος πως «η Βιολογία λέει», διότι, σε αντίθεση με την απλότητα αυτής της φράσης, η πλήρης αντίληψη της επιστημονικής πραγματικότητας συμπεριλαμβάνει πολλές διαφορετικές έννοιες της Γενετικής, της Ενδοκρινολογίας, της Φυσιολογίας, και οι άλλων σχετικών κλάδων που προσπαθούν να κατανοήσουν και να ερμηνευσουν την Βιολογία του ανθρώπου.
Αν για παράδειγμα δούμε το φύλο γενετικά, αμέσως θα συναντήσουμε γενετικές καταστάσεις όπως το σύνδρομο Klinefelter (XXY) και άλλους συνδυασμούς φυλετικών χρωμοσωμάτων, που ανατρέπουν την απλοϊκή κατανόηση ακόμα και του γενετικού φύλου.
Η πολυπλοκότητα μάλιστα, πάει πιο μακριά από τα φυλετικά χρωμοσώματα. Για παράδειγμα, ξέρουμε πως το φύλο επηρεάζεται από τα γονίδια: π.χ. το σύνδρομο ανδρογονικής ανευαισθησίας (AIS) οφείλεται σε μεταλλάξεις στο γονίδιο του υποδοχέα των ανδρογόνων που οδηγούν σε ανεπαρκή ανάπτυξη ή μη τυπική λειτουργία χαρακτηριστικών που εξαρτώνται από τα ανδρογόνα κατά την εμβρυϊκή ανάπτυξη και την εφηβεία.
Η ιστορία δεν τελειώνει ούτε στα γονίδια, γιατί ξέρουμε πως οι ρυθμιστικές περιοχές του DNA (τα γονίδια είναι μόλις το 2%) παίζουν κρίσιμο ρόλο στην έκφραση φαινοτύπων, αλλά και οι περιοχές που αποκαλούνται «σκοτεινή ύλη» του DNA, είναι πολύ πιθανόν και αυτές να επηρεάζουν το φύλο.
Το φύλο είναι επίσης και αποτέλεσμα επιγενετικών και περιβαλλοντικών επιρροών, που ξεκινούν από τη μήτρα και συνεχίζουν καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής ενός ατόμου. Αυτά τα επίπεδα πολυπλοκότητας κάνουν σαφές ότι το βιολογικό φύλο δεν είναι κάτι στατικό, αλλά κάτι που σχηματίζεται μέσω της αλληλεπίδρασης διαφόρων παραγόντων.
Από τις Απλοποιήσεις στην Πραγματικότητα
Η Βιολογία αναγνωρίζει τη φυσική ποικιλομορφία και προσπαθεί να ερμηνεύσει την πολυπλοκότητα. Η αναγνώριση αυτής της πολυπλοκότητας δεν σημαίνει ότι αρνούμαστε την ύπαρξη των δύο πιο κοινών κατηγοριών φύλου – του αρσενικού και του θηλυκού όπου ανήκει η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων.
Σημαίνει, όμως, ότι αποδεχόμαστε την ύπαρξη μιας φυσικής ποικιλομορφίας που περιλαμβάνει όλους τους ανθρώπους. Στην Ελλάδα, ακόμα και αν το 98-99.9 % του πληθυσμού εντάσσεται στο δυαδικό φύλο, υπάρχουν τουλάχιστον 10,000 – και πιθανότερα έως 200,000 – άνθρωποι που δεν χωρούν σε αυτό το απλό πλαίσιο.
Αυτή είναι η πραγματικότητα. Που σίγουρα μπορεί να αγνοεί η πολιτική αλλά όχι η επιστημονική κοινότητα.
Ο Αναστάσης Περράκης είναι Βιολόγος, διευθυντής του τομέα Βιοχημείας του Ολλανδικού Ινστιτούτου για τον καρκίνο, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης, και ERA-chair στο Πανεπιστήμιο την Πάτρας.