Η Κρήτη την εποχή των επαναστάσεων

Οι εθνικές επέτειοι που γιορτάζουμε κάθε χρόνο, όπως το έχουμε ξαναπεί από αυτές τις σελίδες, για να μην ευτελίζονται με την επανάληψη ρητορικών κοινοτοπιών, οφείλουν να αντιμετωπίζονται ως ευκαιρίες συλλογικής ενδοσκόπησης σε σχέση με την πορεία της χώρας και προβληματισμού σε σχέση με τις προοπτικές της ελευθερίας στην κοινωνία μας, που παρά τους εορτασμούς και την αυταρέσκεια συχνά εμφανίζονται ζοφερές. Στις δύο μεγάλες επετείους που συμβατικά τιμά η χώρα κάθε χρόνο, την 25η Μαρτίου και την 28η Οκτωβρίου, εφέτος πρέπει να προστεθεί και μια τρίτη, η 8η Νοεμβρίου, κατά την οποία συμπληρώνονται 150 χρόνια από το ολοκαύτωμα της Μονής Αρκαδίου στην Κρήτη το 1866.

Ακατάβλητη δυναμική

Αξίζει να υπενθυμίσουμε τα ιστορικά περιστατικά. Η Κρήτη συμμετέσχε δυναμικά στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 και αγωνίστηκε μέχρι τέλους της επαναστατικής δεκαετίας για την απελευθέρωσή της από τον οθωμανικό ζυγό. Η τελική ρύθμιση της ελληνικής ανεξαρτησίας όμως άφησε τη μεγαλόνησο εκτός του ελεύθερου κράτους προς μεγάλη απογοήτευση των Κρητών. Αρχίζει έτσι στην Κρήτη μια εποχή επαναστάσεων και καταστολής που διατρέχει όλο τον δέκατο ένατο αιώνα. Είναι όντως εντυπωσιακή για τον παρατηρητή των ιστορικών γεγονότων η διαπίστωση της ακατάβλητης επαναστατικής δυναμικής που συντηρεί στην Κρήτη ένα επίμονο πνεύμα εξέγερσης και διεκδίκησης της ελευθερίας. Οι εξεγέρσεις που συχνά κλιμακώνονται σε αιματηρές τραγωδίες συντελούνται με συχνότητα περίπου δεκαετίας: 1833, 1841, 1858, 1866-1869, 1878, 1889, 1895, 1897-1898.

Η επαναστατική δυναμική στην κρητική κοινωνία προερχόταν ως επί το πλείστον από τον ανταγωνισμό των δύο θρησκευτικών κοινοτήτων, χριστιανών και μουσουλμάνων Κρητικών, ως προς την εκμετάλλευση των οικονομικών πόρων της μεγαλονήσου, γεγονός που οδηγούσε συχνά στην προσφυγή στη βία και στην κλιμάκωση των βίαιων διενέξεων σε ποικίλες μορφές αντίστασης κατά της αυθαιρεσίας ή της αδράνειας της οθωμανικής εξουσίας. Αντιπαραθέσεις μεταξύ των δύο θρησκευτικών κοινοτήτων του πληθυσμού αλλά και αντιθέσεις και ποικιλόμορφες διαιρέσεις εντός της καθεμιάς από αυτές, ιδίως στους κόλπους της χριστιανικής κοινότητας, και η καθολική δυσαρέσκεια του χριστιανικού στοιχείου της Κρήτης με τη συνέχιση της οθωμανικής κατοχής δημιούργησαν την επαναστατική δυναμική. Το επαναστατικό πνεύμα επιτάθηκε και απέκτησε ισχυρή νεωτερική χροιά λόγω και των επιδράσεων της εθνικής ιδεολογίας του ελληνικού κράτους, που μετέφεραν στη μεγαλόνησο κρήτες απόφοιτοι του Πανεπιστημίου Αθηνών και στελέχη της Εκκλησίας. Οι αλλεπάλληλες εξεγέρσεις και οι ανθρώπινες τραγωδίες που συνεπάγονταν υπό την έκλυση βίας συχνά μεγάλης κλίμακας εντάσσουν την Κρήτη στην «εποχή των Επαναστάσεων», τη μεγάλη εποχή των ανατροπών στον δυτικό κόσμο, όπως επικράτησε στη διεθνή ιστοριογραφία να ονομάζεται η περίοδος από το 1776 ως το 1848. Από όλες τις μεγαλονήσους της Μεσογείου, τη Σικελία, τη Σαρδηνία, την Κύπρο και την Κορσική, η Κρήτη έδωσε το πιο ενεργό ιστορικό παρών στην εποχή των επαναστάσεων και πλήρωσε βαρύτατο φόρο αίματος.

Η πολιορκία

Η σημαντικότερη και μεγαλύτερης διάρκειας από τις επαναστάσεις της Κρήτης υπήρξε εκείνη του 1866-1869, της οποίας εμβληματική έκφραση αλλά και η ισχυρότερη πηγή έμπνευσης υπήρξε η θυσία της Μονής Αρκαδίου. Διαμαρτυρίες για τη βαριά φορολογία που επέτεινε την οικονομική δυσπραγία λόγω της κακής ελαιοφορίας των προηγουμένων ετών, έθεσαν σε κίνηση την επαναστατική δυναμική στην Κρήτη με αίτημα την ένωση με την Ελλάδα ήδη από την άνοιξη του 1866. Για να καταστείλει την επανάσταση της οποίας οι κύριες εστίες βρίσκονται στη Δυτική Κρήτη, ιδίως στην περιοχή του Αποκόρωνα, απεστάλη ως στρατιωτικός κυβερνήτης της νήσου ο Μουσταφά πασάς, ο οποίος αποβιβάστηκε στα Χανιά και κατέβαλε τις τοπικές εστίες της εξέγερσης, προβαίνοντας σε σκληρές βιαιοπραγίες προς εκφοβισμό του πληθυσμού. Στο μεταξύ πληροφορήθηκε τη συγκέντρωση επαναστατών στη Μονή Αρκαδίου στον ορεινό όγκο του Ρεθύμνου και κινήθηκε εναντίον του οχυρού συγκροτήματος της μονής. Ας σημειωθεί ότι το Αρκάδι ήταν από τις σημαντικότερες μονές της Κρήτης, καθίδρυμα του δεκάτου έκτου αιώνα, κέντρο παιδείας και αντιγραφής χειρογράφων. Στην αρχιτεκτονική της μονής, ιδίως του καθολικού της Μεταμορφώσεως και των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, διακρίνεται η σφραγίδα της τέχνης της Κρητικής Αναγέννησης.

Στη μονή είχαν οχυρωθεί περίπου τριακόσιοι ένοπλοι επαναστάτες, περιλαμβανομένων και των μοναχών με επικεφαλής τον ηγούμενο Γαβριήλ, και κοντά τους είχαν βρει καταφύγιο 700 γυναικόπαιδα από τους γύρω οικισμούς. Οι τουρκικές δυνάμεις πολιόρκησαν τη μονή για τρεις μέρες αλλά η άμυνα των πολιορκημένων δεν μπόρεσε να αντέξει μπροστά στο ισχυρό πυροβολικό των πολιορκητών. Στις 8 Νοεμβρίου 1866 οι εχθρικές δυνάμεις εκπόρθησαν τη μονή και εισήλθαν στον περίβολο. Τα γυναικόπαιδα και οι μαχητές κατέφυγαν στην πυριτιδαποθήκη, την οποία πυρπόλησαν οι αγωνιστές Κωνσταντίνος Γιαμπουδάκης από την Αμνάτο και Εμμανουήλ Σκουλάς από τα Ανώγεια. Στο ολοκαύτωμα θυσιάστηκαν οι πολιορκημένοι και τα γυναικόπαιδα αλλά φονεύθηκαν επίσης πολλοί από τους εισβολείς. Ετσι η Κρήτη απέκτησε το δικό της Μεσολόγγι.

Διεθνές γεγονός

Το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου κραταίωσε το φρόνημα των επαναστατών που συνέχισαν τον αγώνα τους για τρία χρόνια. Στην επαναστατική δράση συμμετείχαν εθελοντές από την Ελλάδα αλλά και ιταλοί Γαριβαλδηνοί και γάλλοι επαναστάτες. Η κρητική επανάσταση κυρίως λόγω των συγκινήσεων που προκάλεσε η θυσία του Αρκαδίου μεταβλήθηκε σε διεθνές γεγονός και το Κρητικό Ζήτημα βρέθηκε στο επίκεντρο της ευρωπαϊκής διπλωματίας. Οι φιλελεύθεροι στην Ευρώπη και στην Αμερική εξέφρασαν με ποικίλους τρόπους την αλληλεγγύη τους προς τον κρητικό λαό ενώ ο ευρωπαϊκός Τύπος και οι εικαστικές τέχνες αποτύπωσαν το δράμα της Κρήτης. Χαρακτηριστικά του κλίματος της εποχής ήταν όσα έγραψε η διασημότερη φιλολογική προσωπικότητά της Γαλλίας, ο Victor Hugo, απευθυνόμενος στους ισχυρούς της εποχής αφού διεκτραγώδησε το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου:

Η εφεκτική πολιτική των κυβερνήσεων συνοψίζεται σε δύο αποτελέσματα: άρνηση της δικαιοσύνης προς την Ελλάδα, άρνηση της συμπόνιας προς την ανθρωπότητα. Βασιλείς, μια λέξη θα έσωζε αυτόν τον λαό. Μια λέξη της Ευρώπης λέγεται γρήγορα. Πείτε την. Για ποιον σκοπό υπάρχετε αν όχι γι’ αυτόν;

Οχι. Σωπαίνουν και επιθυμούν να σωπαίνουν όλοι. Απαγορεύεται να μιλούμε για την Κρήτη. Αυτή είναι η σκοπιμότητα. Εξι ή επτά μεγάλες δυνάμεις συνωμοτούν εις βάρος ενός μικρού λαού. Ποια είναι αυτή η συνωμοσία; Η πιο δειλή από όλες. Η συνωμοσία της σιωπής.

Αλλά η βροντή δεν σιωπά. Η βροντή προέρχεται από ψηλά και στη γλώσσα της πολιτικής η βροντή ονομάζεται επανάσταση.

Ο κ. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.