Η δεκαετία του ΄60 θεωρείται μια περίοδος απελευθερωτικής ζωντάνιας, αμφισβήτησης και αντικομφορμισμού με πρωταγωνιστή τη νεολαία και τη δράση των ποικίλων ομάδων της (από στρατευμένους αριστερούς μέχρι τους teddy boys). Και αυτή η εικόνα αποτυπώνεται στην πρόσφατη έκδοση Διονύσης Σαββόπουλος- Του ΄60 οι εκδρομείς: κοσμογονία στη μουσική, άνοιξη στα εικαστικά και τον κινηματογράφο, μετασχηματισμός του αστικού τοπίου, εξοικείωση με την τεχνολογία. Ηταν όμως τα «σίξτις» αποκλειστικά μια εποχή γεμάτη ευφορία και δυναμισμό ή εξέπεμπε και κάποια δόση υπαρξιακής αγωνίας και αβεβαιότητας για το μέλλον; Στις διάφορες επισκοπήσεις της ελληνικής δεκαετίας του ΄60 κυριαρχούν οι άλλες τέχνες, ενώ η λογοτεχνία δεν φαίνεται να κατέχει πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της εικόνας για αυτά τα τόσο επίμαχα και σημαντικά χρόνια. Κι όμως οι εξελίξεις στη λογοτεχνία ήταν πλούσιες και πολυσχιδείς προσθέτοντας χτυπητές πινελιές στο πολύχρωμο φάσμα της δεκαετίας. Τα πρώτα χρόνια της σηματοδοτούν την αποτίμηση και καθιέρωση του ελληνικού μοντερνισμού που αρχίζει με τη βράβευση του Αξιον Εστί του Ελύτη (1960), το τιμητικό αφιέρωμα για τα τριάντα χρόνια της Στροφής (1961), την απονομή του βραβείου Νομπέλ στον Σεφέρη (1963), τις Μαρτυρίες (1963 και 1966) και τους μονολόγους της Τέταρτης Διάστασης του Ρίτσου, τη μελοποίηση ποιημάτων από τον Θεοδωράκη και τη συνεργασία ποιητών και ζωγράφων (Σεφέρης, Ελύτης, Μόραλης). Το πρώτο μισό της δεκαετίας του ΄60 είναι επίσης πλούσιο σε αφηγηματικά κείμενα με νεοτερική διάθεση (Τσίρκας, Πεντζίκης, Αξιώτη, Χειμωνάς, Γκρίτση-Μιλλιέξ) και σε αυτόν τον νεοτερικό προβληματισμό συμβάλλουν νέα περιοδικά, όπως η Κριτική (1959-1961), το Πάλι (1963-1966) ή οι Εποχές (1963-1967), περιοδικό με το οποίο η γενιά του ΄30 επανέρχεται στο προσκήνιο.
Η Κριτική φιλοδόξησε να ανανεώσει την αριστερή κριτική σκέψη περιοδικών όπως η Επιθεώρηση Τέχνης, το δε Πάλι προσπάθησε να εκφράσει έναν ριζοσπαστικό ύστερο μοντερνισμό και υπερρεαλισμό, να υπερβεί αλλά και να ανανεώσει την αίσθηση του μοντέρνου που πρότεινε η γενιά του ΄30. Τα δύο περιοδικά, δηλαδή, υπόσχονται την ανανέωση του κριτικού λόγου από διαφορετικές αφετηρίες, διεκδικώντας από άλλους δρόμους το μοντέρνο. Αυτή η δεκαετία αντιπροσωπεύει ενδεχομένως και την τελευταία πνευματική αναλαμπή της ελληνικής επαρχίας με προεξάρχουσα τη Θεσσαλονίκη αλλά και άλλες πόλεις όπου κυκλοφορούσαν αξιόλογα περιοδικά, π.χ., η Ενδοχώρα (1959-1966) των Ιωαννίνων.
Μπορεί το πρώτο μισό της δεκαετίας του ΄60 να ήταν μια περίοδος συγκρατημένης αισιοδοξίας όσον αφορά τις πολιτικές εξελίξεις, κρύβει όμως και την πάλη ιδεών και γενεών μέσω της άνθησης του εναλλακτικού λογοτεχνικού τύπου. Οι νέοι προβληματίζονται για τον καθορισμό του μοντέρνου, θέλουν να διαφοροποιηθούν από τους δογματικούς και τους καθιερωμένους, διακατεχόμενοι από την ανησυχία του νεοτερισμού. Οι πρεσβύτεροι παλεύουν με τις μνήμες και τα τραύματα του παρελθόντος: Ματωμένα Χώματα (1962), Στου Χατζηφράγκου (1963), Λωξάντρα (1963).
Στη δεκαετία του ΄60 κυριαρχεί η πεζογραφία, ενώ τους νέους συγγραφείς τους διακρίνει το σφρίγος και το δέος, ο ενθουσιασμός και η κοινωνική ανησυχία. Μυθιστορήματα όπως το Φράγμα (1960) του Πλασκοβίτη, η τριλογία ( Το Φύλλο, Το Πηγάδι, Τ΄ Αγγέλιασμα, 1961) του Βασιλικού, Το Τρίτο Στεφάνι (1962) του Ταχτσή, Το Λάθος (1965) του Σαμαράκη ή οι συλλογές διηγημάτων του Κουμανταρέα, του Χατζή, του Ιωάννου ή το Συναξάρι Αντρέα Κορδοπάτη (1964)του Βαλτινού προσπαθούν να συλλάβουν την κοινωνική αλλαγή, τη δύσκολη αστικοποίηση, τη δυσλειτουργία της ελληνικής οικογένειας, τα νεανικά αδιέξοδα, την κατάρα της μετανάστευσης, την απειλή της τεχνολογίας και την κρατική βία.
Δεν λείπει όμως και η μεταφυσική ανησυχία, ιδιαίτερα από τους πρεσβύτερους, που φαίνονται απογοητευμένοι από τον δυτικό ορθολογισμό. Ο Λορεντζάτος στο σημαντικό του δοκίμιο Το Χαμένο Κέντρο (1961) ζητά να αλλάξει η «λειτουργία της τέχνης και από αισθητική (όπως είναι σήμερα) να την κάνομε πνευματική ή μεταφυσική (όπως ήταν πάντα)». Μας καλεί «να καταλάβομε πως ολόκληρος ο νεότερος πολιτισμός (και η τέχνη του) έχει χάσει παντού, τόσο στην καπιταλιστική λεγόμενη όσο και στη σοσιαλιστική ή κομμουνιστική μορφή της κοινωνίας, το προαιώνιο μεταφυσικό κέντρο της ζωής ή πως πάει να το χάσει, και τούτο αποτελεί σήμερα το κεντρικό πρόβλημα της εποχής».
Ανάλογη μεταφυσική στροφή εκφράζεται στις μυθιστορηματικές Καμπάνες (1966) του Θεοτοκά, με τον πρωταγωνιστή τους να ξεκινά από τη Δύση (Νέα Υόρκη) και να καταλήγει στην Ανατολή (πεθαίνοντας στο Σινά), διαφαίνεται στον Αρτο των αγγέλων (1966) του Πρεβελάκη και λανθάνει στα Τρία κρυφά ποιήματα (1966) του Σεφέρη που «μεταγράφει» εκείνο τον καιρό την Αποκάλυψη του Ιωάννη.
Οχι μόνο νεανική εξέγερση και δυναμική χειραφέτηση αλλά και νεοτερική διεκδίκηση, κοινωνική ανησυχία και μεταφυσική αγωνία διακρίνουν τη δεκαετία του ΄60. Μια δεκαετία που, όπως και αυτή του ΄30, ήταν από τις πιο πλουραλιστικές και πολυφωνικές, με το παραδοσιακό να συναγωνίζεται με το μοντέρνο. Και οι δύο υπήρξαν εύφορα σταυροδρόμια ιδεών, γενεών και εντύπων, δυστυχώς όμως ήταν σύντομες και ανολοκλήρωτες καθώς έκλεισαν με δικτατορίες.
Ο κ. Δημήτρης Τζιόβας είναι καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Βirmingham της Αγγλίας.
