Πότε θα γίνουν οι επόμενοι Ολυμπιακοί Αγώνες; Πότε τα Ισθμια και πότε τα Νέμεα; Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είχε την απάντηση και γι΄ αυτά τα ερωτήματα! Πρόκειται για το τελευταίο εύρημα των επιστημόνων που μελετούν τον μηχανισμό ο οποίος αποδεικνύεται γεμάτος εκπλήξεις. Εκτός από τη χρησιμότητά του και ως εργαλείου υπολογισμού του χρόνου των Πανελληνίων Αγώνων, ο μηχανισμός επεφύλασσε και άλλη μία έκπληξη στους μελετητές του: η ανάγνωση των ονομάτων των μηνών στα καντράν του δείχνει ότι αυτός σχετίζεται με τις Συρακούσες και πιθανότατα με τον Αρχιμήδη. Το σύνολο δε των ευρημάτων δεν αφήνει καμία αμφιβολία σχετικά με το πόσο εξελιγμένη είχε υπάρξει η αρχαία ελληνική τεχνολογία.

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Ο μηχανισμός ανασύρθηκε μαζί με πλήθος άλλων ευρημάτων (διασημότερο από τα οποία είναι το χάλκινο άγαλμα του Εφήβου των Αντικυθήρων) από ένα ναυάγιο ρωμαϊκού πλοίου το οποίο ανακάλυψαν σύμιοι δύτες το 1900. Μεταφέρθηκε στις αποθήκες του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου στην Αθήνα, όπου και παρέμεινε για αρκετούς μήνες χωρίς κανείς να υποψιαστεί τη σημασία του. Μεγάλη ήταν η έκπληξη του Βαλέριου Στάη, αρχαιολόγου του μουσείου, όταν διεπίστωσε ότι αυτό που αρχικώς είχε θεωρήσει διαβρωμένο θραύσμα αγάλματος έφερε γρανάζια (και μάλιστα πλήθος γραναζιών).

Οι μελέτες και οι θεωρίες
Από τότε ο μηχανισμός μελετήθηκε από πληθώρα επιστημόνων και οι θεωρίες σχετικά με τη χρήση του άλλαζαν υπό το φως νέων ευρημάτων: γρήγορα απερρίφθη η ιδέα ότι επρόκειτο για αστρολάβο, καθώς ήταν εμφανής η μεγάλη περιπλοκότητά του για μια τέτοια απλή χρήση. Το ότι είχε σχέση με την Αστρονομία ήταν επίσης εμφανές, καθώς από τις επιγραφές που ήταν ευανάγνωστες είχαν διαβαστεί τα ονόματα του Ηλιου και της Σελήνης.

Για τη λύση του γρίφου της λειτουργίας του τελειότερου γνωστού τεχνολογικού επιτεύγματος της Αρχαιότητας απαιτήθηκε η τελευταία λέξη της σύγχρονης απεικονιστικής τεχνολογίας: αξιοποιώντας τις δυνατότητες της ψηφιακής ακτινογραφίας οι ερευνητές του προγράμματος του Μηχανισμού των Αντικυθήρων μπόρεσαν να συλλέξουν δεδομένα για το εσωτερικό του χωρίς να τραυματίσουν το ήδη κατακερματισμένο όργανο (υπάρχουν 82 θραύσματα του μηχανισμού, οι διαστάσεις του οποίου ήταν 32x20x10 εκατοστά).

Τα δεδομένα που συγκεντρώθηκαν με τη βοήθεια της ψηφιακής ακτινογραφίας πριν από τρία χρόνια βοήθησαν στη διαλεύκανση του ρόλου του μηχανισμού και κατέδειξαν τη μηχανική πολυπλοκότητά του σε όλο της το μεγαλείο. Μπορεί να φανταστεί κανείς τον μηχανισμό σαν ένα επιτραπέζιο ρολόι με ένα μεγάλο καντράν στην πρόσθια και δύο στην οπίσθια όψη του. Στο εσωτερικό του 31 γρανάζια (ίσως και περισσότερα, αλλά μόνο τόσα έχουν εντοπισθεί) χρησιμοποιήθηκαν προκειμένου στις ενδείξεις των καντράν να συνοψισθούν όλες οι αστρονομικές γνώσεις της εποχής του (150-100 π.Χ.). Ετσι, το καντράν της πρόσθιας όψης ήταν ένα κλασικό ημερολόγιο 365 ημερών (με δυνατότητα ρύθμισης για δίσεκτα έτη), ενώ έδειχνε πιθανότατα τις σχετικές θέσεις των πλανητών. Το οπίσθιο μέρος του μηχανισμού φιλοξενούσε δύο μεγάλα σπειροειδή καντράν: το επάνω αντιπροσώπευε τον Μετονικό κύκλο και το κάτω τον κύκλο του Σάρου. Ο Μετονικός είναι ένας κύκλος 19 ετών ή 235 σεληνιακών μηνών. (Ενας σεληνιακός ή συνοδικός μήνας είναι το διάστημα μεταξύ δύο ομοίων φάσεων της Σελήνης, π.χ. από Πανσέληνο σε Πανσέληνο). Ο κύκλος αυτός αντιπροσωπεύει την επιστροφή της Σελήνης στην ίδια φάση και στην ίδια ημερομηνία του έτους. Με το κλείσιμο του κύκλου ο Ηλιος, η Σελήνη και η Γη επιστρέφουν στους ίδιους περίπου σχετικούς προσανατολισμούς. Ο κύκλος του Σάρου προβλέπει εκλείψεις: αν μια ηλιακή ή σεληνιακή έκλειψη συμβεί σήμερα, μια παρόμοια θα συμβεί ύστερα από 223 σεληνιακούς μήνες.

Και τα δύο μεγάλα οπίσθια καντράν έφεραν στο εσωτερικό τους μικρότερα. Το μικρό καντράν στο εσωτερικό του κύκλου του Σάρου αντιπροσώπευε τον κύκλο του Εξελιγμού ο οποίος έχει διάρκεια 54 ετών. Ο κύκλος αυτός επιτρέπει τον ακριβή προσδιορισμό του χρόνου των εκλείψεων: διαδοχικές σεληνιακές εκλείψεις είναι μετατοπισμένες κατά 8 ώρες και διαδοχικές ηλιακές εκλείψεις (οι οποίες γίνονται ορατές από συγκεκριμένα γεωγραφικά πλάτη) είναι μετατοπισμένες κατά 120 μοίρες. Ακριβείς επαναλήψεις σεληνιακών εκλείψεων λαμβάνουν χώρα ύστερα από τρεις κύκλους του Σάρου (όταν οι οκτάωρες μετατοπίσεις συμπληρώσουν ένα 24ωρο), και αυτό περιγράφεται από τον κύκλο του Εξελιγμού, όπου διακρίνονται οι ενδείξεις 8 και 16.

Η διαλεύκανση του ρόλου των οπισθίων καντράν του μηχανισμού, η οποία είχε περιγραφεί λεπτομερώς σε άρθρο στην επιθεώρηση «Νature» (30 Νοεμβρίου 2006), ανέδειξε τον μηχανισμό ως εργαλείο τεραστίου αστρονομικού ενδιαφέροντος. Κανείς όμως τότε δεν είχε υποπτευθεί ότι το εργαλείο αυτό θα μπορούσε να έχει και ρόλο στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Βλέπετε, δεν είχε ακόμη διαλευκανθεί ο ρόλος του πάνω μικρού εσωτερικού καντράν στο οπίσθιο μέρος του μηχανισμού. Για την ακρίβεια, είχε θεωρηθεί ότι αυτό θα έπρεπε να αντιπροσωπεύει τον Καλλιππικό κύκλο, ο οποίος διαρκεί 76 χρόνια και είναι τέσσερις Μετονικοί κύκλοι μείον μία ημέρα. (Ετσι, αυξάνεται η ακρίβεια με την οποία αντιστοιχίζεται ένα ηλιακό έτος με πλήρεις σεληνιακούς μήνες).

Τι έδειξαν οι επιγραφές
Η λεπτομερής ανάγνωση όμως των επιγραφών στο εσωτερικό του κύκλου κατέδειξε τη σημασία του: πρόκειται για έναν κύκλο που υπολογίζει τον χρόνο τέλεσης των Πανελληνίων Αγώνων, των γιορτών που τόσο μεγάλη σημασία είχαν στην Αρχαία Ελλάδα. Ετσι μπορεί κανείς να διαβάσει στο έτος 1 τα Ισθμια της Κορίνθου και τους Ολυμπιακούς Αγώνες, στο έτος 2 τα Νέμεα και τα Νάα (ή Νάια) της Δωδώνης, στο έτος 3 τα Ισθμια και τα Πύθεια των Δελφών και στο έτος 4 τα Νέμεα και κάποια ακόμη, το όνομα των οποίων δεν είναι αναγνώσιμο. Το νέο αυτό εύρημα περιγράφεται σε άρθρο που δημοσιεύεται σήμερα στην επιθεώρηση «Νature», παράλληλα με ισχυρές ενδείξεις σχετικά με τον τόπο προέλευσης ή/και τον τόπο χρήσης του μηχανισμού. Ειδικότερα, η ανάγνωση των ονομάτων των μηνών στο καντράν του Μετονικού κύκλου δείχνει ότι πιθανότατα κατασκευάστηκε στην Αρχαία Ιλλυρία ή επρόκειτο να χρησιμοποιηθεί εκεί (ή και τα δύο). Με δεδομένο ότι περίπου έναν αιώνα πριν από την ημερομηνία που υπολογίζεται ότι κατασκευάστηκε ο μηχανισμός έζησε στις Συρακούσες ο Αρχιμήδης, οι ειδικοί εκτιμούν ότι πιθανότατα ο μηχανισμός είναι ένα δείγμα από την τεχνολογική παράδοση που ξεκίνησε ο μεγάλος άνδρας. Το αν η παραπάνω εκτίμηση αποδειχθεί από περαιτέρω μελέτη των δεδομένων που έχουν συλλεγεί θα φανεί στο μέλλον. Γιατί περιττό να πούμε ότι η μελέτη συνεχίζεται, και μάλιστα με εντατικούς ρυθμούς. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων μπορείτε να επισκεφθείτε τον δικτυακό τόπο www.antikythera-mechanism.gr.