Ανήκω οριακά στην τελευταία γενιά που έζησε σε ένα ανελεύθερο καθεστώς. Ημουν έφηβος 14-15 χρόνων τα τελευταία χρόνια της δικτατορίας και παρ’ όλα αυτά θυμάμαι ακόμα αυτό το σφίξιμο στο στήθος που αισθάνεται διαρκώς κάποιος που ζει σε μια δικτατορία. Είναι ακόμα ζωντανός στο μυαλό μου ο ήχος που έκανε το τανκ που ανέβαινε τη Δροσοπούλου, με τις ερπύστριές του να συντρίβουν αυτοκίνητα που το εμπόδιζαν. Ηχος που άκουσα από το πατρικό μου στην Κυψέλη, την πρώτη μέρα του πραξικοπήματος Ιωαννίδη.
Γιορτάσαμε πριν μερικές μέρες τα 85 χρόνια από την είσοδο της Ελλάδας στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, εορτασμός συνυφασμένος στη χώρα μας την ήττα του φασισμού, όπως τον γνωρίσαμε στον 20ό αιώνα. Η παγκόσμια απειλή του φασισμού σήμερα είναι εξίσου μεγάλη με εκείνη του 1940, αλλά έχει διαφορετική μορφή και χαρακτηριστικά.
Φασισμός με προσωπείο. Σε αντίθεση με τον παραδοσιακό φασισμό που στην πρώτη ευκαιρία κατήργησε τα άλλα κόμματα (το 1926 στην Ιταλία, το 1933 στη Γερμανία και το 1937-38 στην Ισπανία), στον σύγχρονο φασισμό, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τη Ρωσία του Πούτιν, η διαδικασία του εκφασισμού γίνεται σταδιακά, θυμίζοντας την παραβολή για το βράσιμο του βατράχου (σιγά-σιγά για να μην πεταχτεί).
Με διαδοχικά γεγονότα που αυξάνουν τον έλεγχο του καθεστώτος στην πολιτική ζωή και καταργούν σταδιακά τις πολιτικές ελευθερίες, χρησιμοποιώντας και τη βία (νομότυπη μέσω μιας ελεγχόμενης δικαιοσύνης ή «ορφανή» όπως το δηλητήριο ή οι εκπαραθυρώσεις) και την πειθώ μέσω εξουθενωτικής προπαγάνδας και τον εξαναγκασμό. Την ίδια ώρα που οι πραγματικά δημοκρατικές χώρες αποκαλούνται συλλήβδην ναζιστικές από την καθεστωτική προπαγάνδα.
Τα πολλαπλά προσωπεία δημιουργούν προφανώς σύγχυση μεταξύ αδρού φασισμού, ακροδεξιών κινημάτων με ολοκληρωτικές τάσεις και απλού εθνο-λαϊκισμού. Με πολλές χώρες να βρίσκονται σε ενδιάμεσα στάδια και άγνωστη μελλοντική κατάληξη.
Τεχνολογικός έλεγχος της πολιτικής και της ατομικής ζωής, με τη χρήση των κοινωνικών δικτύων και των κάθε είδους εφαρμογών. Κάτι που ήδη εφαρμόζεται σε όλο και πιο πολλές χώρες με αυταρχικά καθεστώτα, υποκαθιστώντας εν μέρει την παραδοσιακή χρήση πληροφοριοδοτών, φακέλων και μυστικής αστυνομίας.
Η τεχνολογική επανάσταση που έχει ξεκινήσει εκτοξεύει όμως τη δυναμική και τις δυνατότητες του σύγχρονου φασισμού. Σε τρία επίπεδα:
1. Μεγάλος αδελφός on steroids.
Η εκρηκτική αύξηση των τεχνολογικών δυνατοτήτων σε ό,τι αφορά την καταγραφή, αποθήκευση, και προπαντός προσωποποιημένη συσχέτιση σε τελείως ατομικό επίπεδο κάθε είδους δραστηριότητας, αλλά και ανάλυσής τους μέσω της τεχνητής νοημοσύνης, δίνει τη δυνατότητα σε ένα αυταρχικό καθεστώς να παρακολουθεί, παρεμβαίνει εξαναγκάζει και πειθαναγκάζει σε κλίμακα πολλαπλάσια σε μέγεθος και πολυπλοκότητα, σε σχέση με την πιο σκοτεινή εκδοχή των ολοκληρωτισμών του παρελθόντος.
Η εξαφάνιση των συντρόφων του Λένιν στις φωτογραφίες της εποχής του Στάλιν είναι παιδικό παιχνίδι μπροστά στην εναλλακτική «πραγματικότητα» που επιφυλάσσει η τεχνητή νοημοσύνη, ενώ ο έλεγχος της ζωής θα είναι – με διαφορετικούς τρόπους – πολύ πιο εξονυχιστικός από αυτόν που είχαν πετύχει η γκεστάπο και η KGB.
Στα επόμενα χρόνια οι δυνατότητες εφαρμογής υφιστάμενων (ψηφιακή επιτήρηση με facial recognition και υποχρεωτικά κρατικά IP, bot factories, deep-fakes κ.λπ.) και νέων μεθόδων ελέγχου, παραπληροφόρησης και εξαναγκασμού, θα πολλαπλασιαστούν με εκθετικό βαθμό. Παρέχοντας στα αυταρχικά καθεστώτα αδιανόητες δυνατότητες ελέγχου των ανθρώπινων δραστηριοτήτων.
2. Οικονομική εξουθένωση της μεσαίας τάξης.
Η μεταφορά οικονομικής ισχύος από την εργασία στο κεφάλαιο, καθώς θα εξελίσσεται η τεχνολογική επανάσταση τεχνητής νοημοσύνης και αυτοματοποίησης, αποδυναμώνει οικονομικά τη μεσαία τάξη. Την κοινωνική ομάδα που ιστορικά αποτελεί το θεμέλιο υλικό των δημοκρατιών.
Αυτό που έρχεται – αν προχωρήσουν ανεξέλεγκτα η τεχνητή νοημοσύνη και η αυτοματοποίηση –, είναι ένας συνδυασμός πρόσθετης υπερσυγκέντρωσης ακραίου πλούτου στα χέρια των λίγων και υποκατάστασης από μηχανές (χωρίς αντικατάσταση), όλο και περισσότερων θέσεων εργασίας.
Εξελίξεις που θα μειώσουν δραματικά τους οικονομικά αυτοδύναμους και θα πολλαπλασιάσουν αντίστοιχα αυτούς που εξαρτώνται από το κράτος. Η οικονομική αξία της ατομικής ελευθερίας θα περιοριστεί.
Τόσο ως τρόπου προάσπισης των κεκτημένων, γιατί τα κεκτημένα θα είναι όλο και λιγότερα για τους πολλούς, όσο και ως τρόπου δημιουργίας νεών οικονομικών ευκαιριών, γιατί κι αυτές θα είναι λιγότερες, καθώς η αξία της εργασίας θα μειώνεται.
Η τεράστια επιδείνωση των κοινωνικών ανισοτήτων θα διευρύνει ακόμα περισσότερο την ελκυστικότητα των αυταρχικών ηγετών με τους «εύκολους» εχθρούς (woke culture, μετανάστες, το αόρατο «διεθνές σύστημα», «εμβόλια» κ.λπ.), δημιουργώντας το υπόβαθρο για την περαιτέρω διείσδυση του αυταρχισμού στις ήδη υφιστάμενες δημοκρατικές κοινωνίες και μειώνοντας την αξία του δημοκρατικού προτύπου για τον υπόλοιπο πλανήτη.
3. Drones αντί για στρατιώτες και αστυνομικούς.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία, με την καταθλιπτική υπεροχή των drones σε σχέση με τους απλούς στρατιώτες, σηματοδοτεί μία κοσμογονική αλλαγή στην στρατιωτική ιστορία. Για την ώρα τα drones τα χειρίζονται άνθρωποι, αναπτύσσεται όμως ήδη η τεχνολογία που μεταφέρει τον χειρισμό στην τεχνητή νοημοσύνη. Στην προοπτική του χρόνου και με αξιοποίηση των drones και για αστυνομικά καθήκοντα, ο φασισμός θα χρειάζεται πολύ λιγότερους έμπιστους ανθρώπους για να ελέγξει μια κοινωνία ή να εξαπολύσει καταστροφικούς επεκτατικούς πολέμους.
Ο φασισμός ξεκίνησε πριν εκατό περίπου χρόνια και εξελίχθηκαν μαζί με τον άλλον σύγχρονό του ολοκληρωτισμό, τον κομμουνισμό, σε υπαρξιακές απειλές για την πρόοδο και την ελευθερία του σύγχρονου ανθρώπου.
Ο κομμουνισμός ηττήθηκε και δεν αποτελεί σήμερα άμεση απειλή. Παραμένει μόνο ως εφιάλτης στις ελάχιστες χώρες που επιβιώνει, όπως η Βόρεια Κορέα, όπου έχει μετατραπεί σε ένα κομμουνιστικο-εθνικιστικό, κομφουκιανής εμπνεύσεως υβρίδιο. Ο φασισμός αντίθετα αναβίωσε και επανέρχεται δριμύτερος, με πολλά και διαφορετικά προσωπεία.
Για την Ευρώπη η απειλή δεν έχει μόνο εσωτερικό πολιτικό χαρακτήρα (με τη μορφή ακροδεξιών κομμάτων και κινημάτων που έχουν ήδη αυξήσει σημαντικά την επιρροή τους την τελευταία δεκαετία σε Γαλλία, Γερμανία, Ολλανδία, Σουηδία, Αυστρία κ.α.), αλλά και εξωτερικό, με μια επεκτατική, στρατιωτικοποιημένη και όλο και γνησιότερα φασιστική Ρωσία.
Η εξέλιξη αυτή, σε συνδυασμό με την τεχνολογική υστέρηση της Ευρώπης στην τεχνητή νοημοσύνη και την αυτοματοποίηση, που θα εισάγονται συνεπώς σε αυτήν, αφού αναπτύσσονται ανεξέλεγκτα αλλού, αποτελούν υπαρξιακές απειλές για την ενότητά της, την οικονομική της πορεία και τις δημοκρατικές της κατακτήσεις.
Με ποιες πολιτικές μπορούμε να αντιδράσουμε και ποιες δικές μας αδυναμίες να αναγνωρίσουμε και να διορθώσουμε, είναι η επόμενη συζήτηση. Προϋπόθεσή της είναι να συνειδητοποιήσουμε πρώτα ότι αυτή είναι η μεγάλη μάχη της εποχής μας.
Ο κύριος Θεόδωρος Σκυλακάκης είναι βουλευτής Επικρατείας της Νέας Δημοκρατίας.
