Στα μέσα του περασμένου Μαϊου, ο πίνακας «Miss January» (1997) της Marlene Dumas, ύψους 3 μέτρων, πωλήθηκε στην τιμή των 13,6 εκατομμυρίων δολαρίων σε δημοπρασία του Οίκου Christie’s δίνοντας αυτόματα στην Νοτιοαφρικανή καλλιτέχνιδα τα σκήπτρα του παγκόσμιου ρεκόρ πώλησης σε δημοπρασία έργου τέχνης από εν ζωή καλλιτέχνιδα. Η προσηνής φυσιογνωμία της 70χρονης ζωγράφου από το Κέιτ Τάουν, έτσι όπως μας συστήθηκε στην χθεσινή παρουσίαση της πρώτης της ατομικής έκθεσης σε μουσείο στην Ελλάδα, συγκεκριμένα στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης υπό τον τίτλο «Marlene Dumas: Cycladic Blues», παραπέμπει ευθέως στο ειδικό βάρος μιας πολύχρονης εμπειρίας.
Νέα έργα, μαρμάρινα ειδώλια και γλυπτά
Ένα μέρος αυτού του «βάρους» προυπαντά τον επισκέπτη στο ισόγειο του Μεγάρου Σταθάτου όπου εκτίθενται τα δύο νέα, κατακόρυφα έργα μνημειακής κλίμακας, Old (2025) και Phantom Age (2025), τα οποία η Dumas δημιούργησε ειδικά για αυτή την έκθεση . Τα δύο γυναικεία πορτρέτα αποτελούν μέρος των 40 και πλέον ζωγραφικών έργων της όπως και έργων σχεδιασμένων στο χαρτί σε βάθος τριών δεκαετιών δημιουργίας (από το 1992 μέχρι το 2025), επιλεγμένα από την ίδια για την έκθεση. Βεβαίως σε διάλογο με τις μορφές των αρχαιοτήτων από τις συλλογές του Μουσείου, οι οποίες είναι στο σύνολό τους 14. Οι αρχαιότητες επιλέχθηκαν από την ίδια την Dumas, η οποία προσκλήθηκε να εκθέσει τα έργα της στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης από τον ανεξάρτητο επιμελητή Ντάγκλας Φογκλ. Ο επιστημονικής διευθυντής του Μουσείου, Παναγιώτης Ιωσήφ, ανέλαβε την επιμέλεια των αρχαίων αντικειμένων.
Από αριστερά προς τα δεξιά: Douglas Fogle, Επιμελητής έκθεσης, Σάντρα Μαρινοπούλου, Πρόεδρος και Διευθύνουσα Σύμβουλος του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, Marlene Dumas, Αφροδίτη Γκόνου, Σύμβουλος Προγράμματος Σύγχρονης Τέχνης του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης. Φωτo. Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Στην έκθεση τα ζωγραφικά έργα της καλλιτέχνιδος συνομιλούν με τις 14 αρχαιότητες διαφόρων περιόδων, από τα σχηματικά ειδώλια της ύστερης Νεολιθικής εποχής και τα σχηματοποιημένα μαρμάρινα ειδώλια των Κυκλάδων της Εποχής του Χαλκού (πολλά από τα οποία έχουν βρεθεί σε τάφους) μέχρι τα γλυπτά έργα των κλασικών χρόνων και από το Αιγαίο μέχρι την Κύπρο. Οι αρχαιότητες που παρουσιάζονται αποτέλεσαν είτε πηγή έμπνευσης της Dumas είτε συνδιαλέγονται υπαινικτικά με τις δημιουργίες της τονίζοντας τις πανανθρώπινες και διαχρονικές έννοιες γύρω από τη ζωή, τον έρωτα, τη μητρότητα ή το φύλο.
Γενική άποψη της έκθεσης, Φωτo. Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Με αφετηρία την αρχιτεκτονική του Μεγάρου Σταθάτου που αποπνέει την αίσθηση μιας οικίας, η Dumas δημιούργησε μία «μύχια» έκθεση με έντονα προσωπικά στοιχεία. Τα έργα της – κάποια από τις συλλογές της από όλο τον κόσμο, άλλα από τα συρτάρια της και πολύ αγαπημένα με διαφορετική νοοτροπία – αποτελούν τμήμα και συνέχεια της φιλοσοφίας του έργου της καλλιτέχνιδας που εξερευνά τον χρόνο, τις αναπαραστάσεις του ανθρώπινου σώματος, την σεξουαλικότητα, τους διαφορετικούς τρόπους ζωγραφικής.
Κλασική ελληνική τέχνη και Νέλσον Μαντέλα
Γεννημένη στο Κέιπ Τάουν το 1953 την περίοδο του Απαρτχάιντ με καριέρα 50 ετών στο Άμστερνταμ, η ίδια θεωρείται από τις σημαντικότερες και επιδραστικότερες καλλιτέχνιδες του καιρού μας, με την πολιτική να κατέχει ιδιαίτερη θέση στο έργο της. Ένα έργο που μπαίνει στα μονοπάτια της βίας, της ταυτότητας, του ερωτισμού και της σεξουαλικότητας, της μνήμης, της μελαγχολίας, του θανάτου και του πένθους αλλά και της χαράς, της ευαλωτότητας και της τρυφερότητας.
Μεγαλώνοντας στη δεκαετία του ’60, η Dumas αντιπαθούσε την κλασική ελληνική τέχνη. «Ακατάλληλοι άνθρωποι αποπειράθηκαν να την αλλοιώσουν και να διεκδικήσουν την πατρότητά της», σημειώνει στον κατάλογο της έκθεσης «Marlene Dumas – Cycladic Blues at the Cycladic». Όπως συνεχίζει η ίδια: «Πολύ αργότερα κατάλαβα ότι ο ελληνικός πολιτισμός ήταν επίσης μέρος της κουλτούρας της αντίστασης σε αφρικανικές χώρες, όπως η Νότια Αφρική. Ο Νέλσον Μαντέλα υποδύθηκε τον Κρέοντα στην τραγωδία του Σοφοκλή, Αντιγόνη, στο νησί Ρόμπεν της Νότιας Αφρικής, όπου φυλακίστηκε από το 1964 έως το 1982. Τόσο ο Μαντέλα όσο και άλλοι πολιτικοί κρατούμενοι του καθεστώτος της Νοτίου Αφρικής αναγνώρισαν στην αρχαία τραγωδία τη δική τους εξέγερση και διαμαρτυρία ενάντια στο Απαρτχάιντ.»
Από τα οικογενειακά πορτρέτα στις ερωτικές φιγούρες
Η οπτική της Dumas πάνω στο σώμα και στους σχηματισμούς του είναι ανατρεπτική και τολμηρή, το ίδιο τολμηρή και φιλοσοφημένη είναι και αυτή η έκθεση.
Η ίδια ομαδοποιεί τα έργα της σε 4 βασικές κατηγορίες: Το Οικογενειακό Πορτρέτο (η κόρη της Helena, το πρώτο της εγγόνι ο Eden στο πορτρέτο «Helen and Eden», 2020), Η Ερωτική Φιγούρα («Two Gods», «Dorothy D-Lite», «Leather Boots»), Το Κατακερματισμένο Σώμα (το «Whatever happened to the Greeks?», ένα χιουμοριστικό σχέδιο που μοιάζει με καρτούν και παραπέμπει στον ομοερωτισμό των Ελλήνων στην αρχαιότητα) και Πορτρέτα Γλυπτών («Skull», «Cycladic Blues», «Old» και «Phantom Age», «Persona»).
«Όταν άρχισα να σκέφτομαι το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και τη συνεισφορά μου σε αυτό, ξεκίνησα από κατακερματισμένα στοιχεία ή μάλλον από σχέδια θραυσμάτων από διαφορετικές εποχές.»
Τα πολιτικά θέματα ωστόσο που απασχολούν τη ζωγράφο όπως ο πόλεμος και η κατάσταση της δημοκρατίας στις μέρες μας, θίγονται με έμμεσο τρόπο. «Όταν άρχισα να σκέφτομαι το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και τη συνεισφορά μου σε αυτό, ξεκίνησα από κατακερματισμένα στοιχεία ή μάλλον από σχέδια θραυσμάτων από διαφορετικές εποχές. Αλλά μετά σκεφτόμουν και τι πίνακες θα συνδύαζα με αυτά. Δείτε αυτά τα μεγάλα έργα. Το κλίμα αυτής της εποχής και η δημοκρατία, για την οποία είναι γνωστή οι έλληνες, είναι σε κακή κατάσταση», λέει η Dumas στο βίντεο-εισαγωγή στην έκθεση. «Ο διάλογος που είναι η τέχνη του να ακούς και να αλλάζεις γνώμη και να βρίσκεις την αλήθεια, φαίνεται πώς κι αυτός κατά κάποιο τρόπο δεν εκτιμάται στην εποχή μας. Και γίνονται φρικτοί πόλεμοι – υπάρχει αδικία.»
«Old» και «Phantom Age»
Η έκθεση που θα δείτε έχει θέμα τον χρόνο, την ηλικία και τις διαφορετικές περιόδους της ζωής της Dumas. Αν ο πίνακας «Old» («Ηλικιωμένη») είναι η αυτοπροσωπογραφία της, το «Phantom Age» είναι «η ηλικία-φάντασμα που δεν ξέρεις την ηλικία σου» (η περιβόητη διαφορά ανάμεσα στη σωματική και την πνευματική ηλικία). Η «Old» γέρνει υπό το βάρος των χρόνων (μια Καρυάτιδα ίσως που λυγίζει;) ενώ το πορτρέτο «Phantom Age» δημιουργεί μια άλλη προοπτική, πιο νεανική.
Γενική άποψη της έκθεσης, έργο «Old Age» Φωτo. Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
Η «Old», λέει η καλλιτέχνις, ίσως να φαινόταν λιγότερη αγχωμένη και απελπισμένη αν δεν ζούσαμε σε αυτούς τους δυστυχισμένους καιρούς – «οι Έλληνες είναι αυτοί που επινόησαν την τραγωδία». Το έργο δημιουργήθηκε με βάση ένα γλυπτό και συγκεκριμένα την εικόνα ενός ρωμαϊκού αντιγράφου ενός ελληνιστικού γλυπτού από τον 2ο αιώνα π.Χ. που ονομάζεται H Ηλικιωμένη Γυναίκα της Αγοράς και που απεικονίζει μια γυναίκα ντυμένη για μια διονυσιακή γιορτή. Τα δύο έργα που εκτίθενται αντικρυστά στην αίθουσα του Μεγάρου Σταθάτου, παρουσιάζουν διαφορετικές προοπτικές της κοινής εικόνας-πηγής τους καθώς και διαφορετικά μέσα παραγωγής.
Γενική άποψη της έκθεσης, έργο «Phantom Age» Φωτo. Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Τα δύο αυτά έργα φτιάχτηκαν ειδικά για τον χώρο του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και «τον χώρο του εαυτού μου όπου βρίσκομαι αυτή τη στιγμή», περιγράφει η Dumas. Στον ίδιο χώρο θα δείτε και τον πίνακα «50+» (2010-2018), που επίσης κάνει πρεμιέρα στην έκθεση, δημιουργήθηκε όταν η ζωγράφος ήταν 50 ετών και θεωρούσε τον εαυτό της μεγάλο σε ηλικία.
Βεβαίως τώρα στα 70 της – μια άλλη «ωριμότερη» ηλικία – η οπτική αλλάζει ξανά. Το κεφάλι μιας ώριμης γυναίκας (προφανώς η ίδια) είναι ριγμένο προς τα πίσω σε μια απροσδιόριστη έκφραση αγωνίας ή και χαράς. Είναι εμπνευσμένο από τη μεγεθυμένη καρτ-ποστάλ του ρωμαϊκού αντιγράφου ενός σημαντικού ελληνιστικού γλυπτού που απεικονίζει μια ηλικιωμένη γυναίκα που κραδαίνει μια κανάτα κρασιού καθ’οδόν για μια διονυσιακή γιορτή.
«Η σχέση της Dumas με τα κυκλαδικά ειδώλια δεν είναι άλλη από την τρυφερή σχέση μιας καλλιτέχνιδος που μπορεί να τα φανταστεί ως μικρά έργα τέχνης με μνημειακές διαστάσεις.»
Το ζήτημα του χρόνου απασχολεί πολύ την Marlene Dumas με το ανθρώπινο σώμα να είναι το βασικό θέμα σε εκθέσεις της σε διεθνή μουσεία όπως το Palazzo Grassi στη Βενετία (2022), το Musée d’Orsay στο Παρίσι (2021), η Tate Modern στο Λονδίνο (2015), το Μουσείο Stedelijk στο Άμστερνταμ (2014) και το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη Νέα Υόρκη (2008).
Γενική άποψη της έκθεσης, Φωτo. Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Η πολυπλοκότητα της ζωής, το σεξ, η γέννηση, η γήρανση, παίζει σημαντικό ρόλο στη ζωγραφική φόρμα της. Τα διάφορα ερωτικά σώματα γεμίζουν πολλούς από τους πίνακες της Dumas. Ο θάνατος στοιχειώνει τα έργα της: στο «Alpha» (2004), το υλικό που χρησιμοποιήθηκε ως πηγή για τον συγκεκριμένο πίνακα ήταν ένα απόκομμα εφημερίδας που απεικόνιζε μια νεαρή γυναίκα από την Τσετσενία νεκρή, θύμα της τραγωδίας της ομηρίας σε θέατρο της Μόσχας το 2002. Ο δε τίτλος του έργου προέρχεται από το πρώτο γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου. Το σχέδιο επίσης που έπαιζε πάντα σημαντικό ρόλο στη ζωή και την καριέρα της καλλιτέχνιδας, κατέχει ξεχωριστή θέση στην έκθεση που περιλαμβάνει περισσότερα από είκοσι έργα της σε χαρτί.
Γενική άποψη της έκθεσης, έργο «Alpha». Φωτo. Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Όσο για τη σχέση της Dumas με τα κυκλαδικά ειδώλια, αυτή δεν είναι άλλη από την τρυφερή σχέση μιας καλλιτέχνιδος που μπορεί να τα φανταστεί ως μικρά έργα τέχνης με μνημειακές διαστάσεις. Στο έργο της η Dumas χρησιμοποιεί γλυπτά ή φωτογραφίες γλυπτών όταν καταπιάνεται με τη δημιουργία ενός πίνακα, όπως για παράδειγμα, στον πίνακα Cycladic Blues (2020) «που μετατρέπει την ανέκφραστη και στυλιζαρισμένη τοτεμική κεφαλή ενός πρωτοκυκλαδικού ειδωλίου σε ένα πρόσωπο με τρεις ανεπαίσθητες κινήσεις του χεριού της».
Γενική άποψη της έκθεσης, Έργο Cycladic Blues. Φωτo. Πάρις Ταβιτιάν © Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Σημειώστε ότι το έργο «Cycladic Blues» που εντυπωσιάζει ιδιαίτερα στην έκθεση, είναι το μόνο που σχετίζεται άμεσα με τα μαρμάρινα κυκλαδικά ειδώλια των ταφικών πρακτικών, τα πρόσωπα των οποίων είναι κενά και δεν εκφράζουν συναίσθημα. «Δουλεύοντας πολύ γρήγορα με αραιωμένη υγρή μπογιά, άγγιξα σκόπιμα πολύ ελαφρά τον καμβά για να δημιουργήσω κάτι που μοιάζει με μάτια και στόμα, επιτρέποντας να αναδυθεί μια έκφραση που φαίνεται να θρηνεί το γεγονός ότι όλοι θα πεθάνουμε», λέει η Marlene Dumas στον κατάλογο της έκθεσης.
INFO Η έκθεση «Marlene Dumas: Cycladic Blues» διαρκεί από τις 5 Ιουνίου μέχρι τις 2 Νοεμβρίου 2025. Συνοδεύεται από έγχρωμη έκδοση με κείμενα της καλλιτέχνιδας και του Douglas Fogle. Πρόκειται για συνέκδοση των εκδόσεων Roma Publications στο Άμστερνταμ και του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης (είναι η πρώτη συνέκδοση του Μουσείου με εκδοτικό οίκο του εξωτερικού).
