Δεκατέσσερις αρχαιότητες, δανεισμένες από το Μουσείο των Αρχαίων Πολιτισμών στο Σικάγο και το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, όπως και μια μεγάλη σειρά σύγχρονων έργων από τη σειρά Ο αόρατος εχθρός δεν πρέπει να υπάρχει (The invisible enemy should not exist) του Μάικλ Ράκοβιτζ συνδιαλέγονται και παρουσιάζονται στο Μουσείο Ακρόπολης υπό τον τίτλο «Allspice | Michael Rakowitz & Ancient Cultures» σε επιμέλεια του γενικού διευθυντή του Μουσείου Ακρόπολης Νικόλαου Σταμπολίδη και της διευθύντριας του ΝΕΟΝ, Ελίνας Κουντούρη.

Τα έργα του Ράκοβιτζ εμπνέονται από τον πολιτισμό των Ασσυρίων και αποτελούν «επανεμφανίσεις» των ιστορικά λεηλατημένων και κατεστραμμένων το 2015 από τον ISSIS, ανάγλυφων γλυπτών, που κοσμούσαν τους τοίχους του αρχαίου ασσυριακού παλατιού της Νιμρούντ-Kalhu. Τα νέα γλυπτά είναι από πεπιεσμένο χαρτί, σύγχρονες εφημερίδες της Μέσης Ανατολής και συσκευασίες τροφίμων του Βορείου Ιράκ. «Τα αναλώσιμα υλικά υπογραμμίζουν ακριβώς την απουσία των πρωτότυπων αντικειμένων που λείπουν», διαβάζουμε την παρουσίαση της έκθεσης.

Από τη Νιμρούντ στο Μουσείο Ακρόπολης

Με εμφανές το κενό που υπάρχει ανάμεσα στα γλυπτά του Παρθενώνα στον τρίτο όροφο, η νέα αυτή έκθεση στην Αίθουσα Περιοδικών Εκθέσεων του Μουσείου Ακρόπολης μιλά για «το συνεχόμενο τραύμα των πολιτισμών με αρπαγές, λεηλασίες, διώξεις και συναλλαγές».  Σε αυτή εκτίθενται 18 μεγάλοι πίνακες, ανάγλυφες πολύχρωμες πλάκες, που παραπέμπουν στις ανάλογες ανάγλυφες πλάκες από το παλάτι του Αρσουνασιπάλ Β΄, το επιβλητικό βορειοδυτικό παλάτι της Νιμρούντ, πρωτεύουσας του Ασσυριακού Βασιλείου που έχτισε ο Ασουρνασιπάλ Β΄ ανάμεσα στο 883 και 859 π.Χ. Τα έργα που έχει δημιουργήσει ο Ράκοβιτζ είναι, όπως προαναφέραμε, «επανεμφανίσεις» αναγλύφων με τιςπασίγνωστες φτερωτές μορφές «Apkallu» (στα ακαδικά σημαίνει σοφός ή ειδήμων) που είχαν απομείνει κατά χώραν, όταν το παλάτι καταστράφηκε (όπως και η Μοσούλη) από το Ισλαμικό Κράτος πριν από 10 χρόνια. Πρόκειται για μορφές «δαιμονικές» ή αλλιώς κατώτερες θεότητες. Η λέξη χρησιμοποιείται και ως επίθετο θεών της Βαβυλωνίας.

The invisible enemy should not exist – 72 cylinder seals and their impressions, 2021 (λεπτομέρεια) 144 αντικείμενα από χαρτόνι, συσκευασίεςαπό τη Μέση Ανατολή και Αραβο-αγγλικέςεφημερίδες, κόλλα, λεζάντες μουσείου. Διαστάσεις μεταβλητές Allspice|MichaelRakowitz&AncientCultures,2025 |Installation view | Συνεργασία
NEON + Μουσείο Ακρόπολης | Φωτογραφία © Ναταλία Τσουκαλά| Ευγενική παραχώρηση ΝΕΟΝ, Μουσείο Ακρόπολης και ο καλλιτέχνης

Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο καθηγητής Νικόλαος Σταμπολίδης στο κείμενο του «Πολλαπλές αλήθειες και αποκαταστατική δικαιοσύνη»: «Η ιδέα της αναδημιουργίας δωματίων/χώρων του παλατιού της Nimrud ήρθε ως φόρος τιμής για την καταστροφή του από τις δυνάμεις του ISIS το 2015, όταν οι δυνάμεις αυτές κατέστρεψαν το Μουσείο της Μοσούλης και ισοπέδωσαν τους αρχαιολογικούς χώρους της Nimrud και της Νινευή (Nineveh).

Κατά την περίοδο έρευνάς του για την απόδοση ενός γιγαντιαίου Lamassu, το οποίο επίσης είχαν καταστρέψει οι τζιχαντιστές με βαριοπούλες, όπως φανερώνει και το σχετικό video που δημοσιεύθηκε στο διαδίκτυο τον Απρίλιο του 2015, τραβηγμένο με σκοπό να προκαλέσει τη Δύση, ο Rakowitz, εμπνευσμένος και από το ζεύγος Samuel Paley, αρχαιολόγο Καθηγητή στο State University of New York στο Buffalo και τη γυναίκα του Barbara, άρχισε να ασχολείται με το Βορειοδυτικό Παλάτι της Nimrud μέσα στη θλίψη του για τις καταστροφές αυτές και όχι μόνο».

Στην έκθεση που «περικλείει την απώλεια και το τραύμα πολιτιστικών αγαθών όχι μόνο στη χώρα μας αλλά και παγκοσμίως», παρουσιάζονται επίσης 72 σφραγιδοκύλινδροι, 90 γλυπτά μικρού μεγέθους, 2 χειροποίητα βιβλία από τραβερτίνη λίθο και 1 βιβλίο Minchah, της απογευματινής εβραϊκής προσευχής, του 1935, σε δέσιμο από πλέξιγκλας, το Ασσυριακό λεξικό του Σικάγο ενώ ένα βίντεο και ένα φιλμάκι συμπληρώνουν το σύνολο.

Από αριστερά προς τα δεξιά. Ασσυριακό Λεξικό του Σικάγο (CAD) 1921-2011, σε επιμέλεια A. Leo Oppenheim και άλλοι Ινστιτούτο Μελέτης Αρχαίων Πολιτισμών του Πανεπιστημίου του Σικάγο Michael Rakowitz A Baghdadi Amba Dictionary, 2025. Τουρσί μάνγκο Ευγενική παραχώρηση του καλλιτέχνη, έργο κατ’ ανάθεση του Οργανισμού ΝΕΟΝ/ Michael Rakowitz What Dust Will Rise? (Cicero: «De inventione rhetorica»), 2012 Χειροποίητη χάραξη σε τραβερτίνη από τη Μπαμιγιάν 20,3 x 30,5 x 5,1 εκ. Allspice | Michael Rakowitz & Ancient Cultures, 2025 | Installation view | Συνεργασία NEON + Μουσείο Ακρόπολης | Φωτογραφία © Ναταλία Τσουκαλά | Ευγενική παραχώρηση ΝΕΟΝ, Μουσείο Ακρόπολης και ο καλλιτέχνης.

Βεβαίως και η επιλογή του εννοιολογικού έργου του Μάικλ Ράκοβιτζ δεν είναι τυχαία καθώς αποτελεί μια παραπομπή στην δική μας απώλεια των γλυπτών του Παρθενώνα. Ο ίδιος εξάλλου έχει επηρεαστεί βαθιά από τη λεηλασία των αρχαιοτήτων στο Ιράκ μετά την εισβολή των Αμερικανών το 2003 (η έκθεση είναι ιδιαίτερα επεγηματική ως προς αυτό το σκέλος). «Στην Αθήνα αισθάνομαι σαν στο σπίτι μου«, σχολίασε ο ίδιος ο καλλιτέχνης μιλώντας για το πρότζεκτ που το μουσείο – φάρο που επιζητά την επιστροφή, την επανένωση από την ίδρυσή του και στέκεται αλληλέγγυο σε οποιονδήποτε έχει αποχωριστεί από κάποιον άλλον (ή κάτι άλλο) μέσα στα χρόνια. Ο ίδιος, όπως μας είπε, πιστεύει ότι τα γλυπτά του Παρθενώνα πρέπει να επιστραφούν στον τόπο τους και ότι η επανένωση των γλυπτών από το Βρετανικό Μουσείο με το μνημείο από το οποίο αποσχίστηκαν, δεν είναι δύσκολο να επιτευχθεί.

Γλυπτά και μπαχάρια της Ανατολής

Τι είναι όμως αυτή η έκθεση; Πρόκειται ουσιαστικά για την έναρξη της τριλογίας εκθέσεων Michael Rakowitz & Ancient Cultures, συνεργασία Υπουργείου Πολιτισμού, Μουσείου Ακρόπολης, Εφορείας Αρχαιοτήτων Αθηνών και ΝΕΟΝ, που θα αναπτυχθεί το 2025 και το 2026. Η συνομιλία μεταξύ σύγχρονων έργων και αρχαίων εκθεμάτων στοχεύει στην ανάδειξη θεμάτων πολιτιστικής κληρονομιάς με την απώλεια και την επιβίωση στο επίκεντρο.

Καθ. Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης, Γενικός Διευθυντής Μουσείου Ακρόπολης, Ελίνα Κουντούρη, Διευθύντρια ΝΕΟΝ, Michael Rakowitz. Allspice | Michael Rakowitz & Ancient Cultures, 2025| Συνεργασία NEON + Μουσείο Ακρόπολης | Φωτογραφία © Ναταλία Τσουκαλά | Ευγενική παραχώρηση ΝΕΟΝ, Μουσείο Ακρόπολης και ο καλλιτέχνης

Η τριλογία ξεκινά το ταξίδι της αυτές τις μέρες από το Μουσείο Ακρόπολης, συνεχίζεται στον εξωτερικό περιβάλλοντα χώρο του Μουσείου Ακρόπολης μέσα στο 2025, στη δυτική του πλευρά προς την οδό Μητσαίων, για να καταλήξει στο Παλαιό Μουσείο της Ακρόπολης τον Μάιο του 2026 που θα ανοίξει ξανά τις πύλες του αποκατεστημένο. «Το κτίριο του Παλαιού Μουσείου δεν θα παρουσιάζει μόνο εκθέσεις αλλά εξαιτίας αυτού θα αποδοθεί επισκέψιμο και ένα τμήμα των μνημείων της Ακρόπολης τα οποία σήμερα παραμένουν αθέατα και σε κάθε περίπτωση δυσανάγνωστα», είπε η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη στην παρουσίαση της έκθεσης.

Στην έκθεση περιλαμβάνονται, όπως προείπαμε, ελληνικές αρχαιότητες και αντικείμενα αρχαίων πολιτισμών από τις περιοχές της Νοτιοανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής σε συνομιλία με το σύγχρονο έργο του Μάικλ Ράκοβιτζ. Πιο αναλυτικά, οι αρχαιότητες προέρχονται από το Ινστιτούτο Μελετών Αρχαίων Πολιτισμών του Πανεπιστημίου του Σικάγο και την Κυπριακή Συλλογή Θ. Ζεντίλη, στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Η έκθεση περιλαμβάνει και τρεις νέες αναθέσεις στον καλλιτέχνη.

The invisible enemy should not exist (Room G, Northwest Palace of Nimrud, Panel 24), 2019 (λεπτομέρεια) Ανάγλυφο από συσκευασίες και Αραβο-αγγλικές εφηµερίδες από τη Μέση Ανατολή, κόλλα, χαρτόνι σε ξύλινες κατασκευές, λεζάντα µουσείου 237 x 219,5 x 8,5 εκ. Allspice | Michael Rakowitz & Ancient Cultures, 2025 | Installation view | Συνεργασία NEON + Μουσείο Ακρόπολης | Φωτογραφία © Ναταλία Τσουκαλά | Ευγενική παραχώρηση ΝΕΟΝ, Μουσείο Ακρόπολης και ο καλλιτέχνης.

Ο Ράκοβιτζ, απόγονος Εβραίων της μεταπολεμικής περιόδου μετά το Ολοκαύτωμα, γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Λονγκ Άϊλαντ της Νέας Υόρκης. Ο πατέρας του καταγόταν από το Μπρούκλιν ενώ η μητέρα του και η οικογένειά της από τη Βαγδάτη και αυτοπροσδιορίζονταν ως αραβο-εβραίοι. Το να είναι Άραβας-Εβραίος είναι μέρος της ταυτότητας του Ράκοβιτς ως καλλιτέχνη και στοχαστή. Το βαθιά πολιτικό έργο του αποκαλύπτει τις συνέπειες της βίας και του πολέμου, καθώς και τα εκτοπισμένα και λεηλατημένα αντικείμενα. Όσο για τον τίτλο της έκθεσης «Allspice», δηλαδή «Μπαχάρι», αυτός αναφέρεται κυριολεκτικά στις χειρόγραφες συνταγές της μητέρας του καλλιτέχνη που βρίσκονται στις κολώνες της αίθουσας Περιοδικών Εκθέσεων του Μουσείου, παραπέμποντας στη μετανάστευση και στην αλληλεπίδραση των πολιτισμών. Το έργο αποτελεί νέα ανάθεση στον καλλιτέχνη από τον ΝΕΟΝ.

Allspice | Michael Rakowitz & Ancient Cultures, 2025 | Installation view | Συνεργασία NEON + Μουσείο Ακρόπολης | Φωτογραφία © Ναταλία Τσουκαλά | Ευγενική παραχώρηση ΝΕΟΝ, Μουσείο Ακρόπολης και ο καλλιτέχνης.

Κατά πώς σχολιάζει ο Ράκοβιτζ: «Ανατρέχοντας στις ιρακινές συνταγές της μητέρας μου, ένα από τα πιο διαδεδομένα υλικά είναι το μπαχάρι. Αυτό το άγουρο αποξηραμένο μούρο, αλεσμένο σε σκόνη, έχει γεύση που θυμίζει πολλά πράγματα ταυτόχρονα: Κανέλα, γαρύφαλλο, μοσχοκάρυδο, νότες από καρδάμωμο. Αποτελεί ένα από τα βασικά υλικά και κυρίαρχες γεύσεις στο ιρακινό μπαχαρικό μείγμα baharat και, όταν δεν είναι διαθέσιμα τα υπόλοιπα μπαχαρικά, λειτουργεί ως υποκατάστατο, διατηρώντας την γευστική ταυτότητα της συνταγής.

Η λέξη “υποκατάστατο”- substitute προέρχεται από το λατινικό substituere, που προέρχεται από το statuere, του οποίου το ουσιαστικό παράγωγο είναι το statua, ή άγαλμα —έννοιες κεντρικές στην εργασία μου, ως γλύπτης, τις τελευταίες δύο δεκαετίες,  δημιουργώντας γλυπτά που αποτελούν «υποκατάστατα» άλλων γλυπτών που έχουν εξαφανιστεί ή καταστραφεί».

Σύμφωνα με την περιγραφή του Νικόλαου Σταμπολίδη, τα περισσότερα σύγχρονα έργα του καλλιτέχνη αποτελούνται από πεπιεσμένα χαρτόνια είτε ανάγλυφης υφής, συνήθως πάνω σε ξύλο, είτε ολόγλυφα, καμωμένα με μια τεχνική που αγαπά ο Ράκοβιτζ. «Απαρτίζονται από υλικά, όπως περιτυλίγματα και συσκευασίες τροφίμων, εφημερίδες, χαρτόνια, ετικέτες και κόλλα. Οι εφημερίδες είναι στην αραβική γραφή και γλώσσα, τυπωμένες στις ΗΠΑ και το υλικό από τις συσκευασίες είναι από ετικέτες για φαγητά της Εγγύς και Μέσης Ανατολής, ενώ δεν λείπουν και τμήματα επιγραφών από λεζάντες μουσείων στις δημιουργίες αυτές».

Allspice | Michael Rakowitz & Ancient Cultures, 2025 | Installation view | Συνεργασία NEON + Μουσείο Ακρόπολης | Φωτογραφία © Ναταλία Τσουκαλά | Ευγενική παραχώρηση ΝΕΟΝ, Μουσείο Ακρόπολης και ο καλλιτέχνης.

Η δεύτερη ανάθεση, με τίτλο με τίτλο A Baghdadi Amba Dictionary, παρουσιάζεται μέσα στην βιτρίνα των βιβλίων,  διαφορετικών χρονικοτήτων και πολιτισμών, και συνδέεται με την παρουσίαση του Λεξικού της Ασσυριακής του Σικάγο (CAD) και με την ευθραυστότητα της γλώσσας και των πολιτισμών. Ο Ράκοβιτζ διατηρεί και μεταφέρει μια διάλεκτο της διασποράς που έμαθε από την Ιρακινο-Εβραία μητέρα του και δημιουργεί χειροποίητα βάζα με Άμπα-amba, ένα τουρσί με βάση το μάνγκο που κατέχει σημαντική θέση στην κουζίνα του Ιράκ και πωλείται στο Σικάγο σε ασσυριακά παντοπωλεία (με τη λήξη της έκθεσης τα βάζα θα προσφερθούν).

Στην τρίτη ανάθεση του ΝΕΟΝ, ο Μάικλ Ράκοβιτζ δημιουργεί ένα είδος κολάζ μεταξύ πολιτισμών, «συνδέοντας» το σώμα της ασσυριακής θεότητας lamassu με την γενειοφόρο ανδρική κεφαλή, από την Κύπρο. Στο έργο Study for a Lamassu inspolia, απεικονίζεται ένα σκίτσο του σώματος του lamassu, ζωγραφισμένο απευθείας πάνω στο γυαλί της βιτρίνας που φιλοξενεί την πέτρινη ανδρική κεφαλή από την Κύπρο της Συλλογής Θ. Ζιντίλη, δάνειο από το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Allspice| Michael Rakowitz & Ancient Cultures,2025 |Installation view|Συνεργασία NEON+ Μουσείο Ακρόπολης | Φωτογραφία © Ναταλία Τσουκαλά| Ευγενική παραχώρηση ΝΕΟΝ, Μουσείο Ακρόπολης και ο καλλιτέχνης.

Στην αρχή της έκθεσης προσέχουμε επίσης το βίντεο The Ballad of Special Ops Cody που γυρίστηκε στο Ινστιτούτο του Πανεπιστημίου του Σικάγο. Στο έργο, ο Special Ops Cody, ένα παιχνίδι, μια μινιατούρα πεζοναύτη των ΗΠΑ φτιαγμένη με απόλυτη λεπτομέρεια, εισέρχεται στις βιτρίνες του Ινστιτούτου, όπου φυλάσσονται αναθηματικά αγάλματα της Μεσοποταμίας, και επιχειρεί να τα «απελευθερώσει». Το έργο είναι εμπνευσμένο από την ψεύτικη εικόνα ενός ομήρου Αμερικανού στρατιώτη, επί της ουσίας κούκλα-δημιούργημα των τζιχαντιστών, που με την ονομασία Τζον Άνταμς επηρέασε σε τρομακτικό βαθμό τις επιχειρήσεις των Αμερικανών.

Τριλογία εκθέσεων

Στο σύνολο της η τριλογία των εκθέσεων που θα δούμε το 2025 και το 2026 ενώνει τους κλασικούς και τους σύγχρονους πολιτισμούς της νοτιοανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής στο Μουσείο Ακρόπολης και τον Παρθενώνα. Το πρόγραμμα εν συνόλω αποπειράται να απαντήσει ερωτήματα γύρω από την αντικατάσταση ιστορικών μνημείων που έχουν λεηλατηθεί ή καταστραφεί καθώς και για τις συλλογικές μας ευθύνες απέναντι στην αντιμετώπιση των καταστροφών πολιτιστικών επιτευγμάτων.

Το δεύτερο μέρος της τριλογίας Michael Rakowitz & Ancient Cultures, θα παρουσιαστεί από τον Οκτώβριο έως τον Δεκέμβριο του 2025 το έργο The Invisible Enemy Should not Exist, Lamassu of Nineveh (2018) στον εξωτερικό περιβάλλοντα χώρο του Μουσείου Ακρόπολης, στη δυτική του πλευρά προς την οδό Μητσαίων. Το Lamassu of Nineveh (2018), που αποτελεί ανάθεση για το The Fourth Plinth της πλατείας Τραφάλγκαρ του Λονδίνου, είναι μια προέκταση της σειράς The Invisible Enemy Should not Exist. Η τριλογία ολοκληρώνεται με την έκθεση στο Παλαιό Μουσείο της Ακρόπολης, τον Μάιο του 2026 και η ιδέα περιστρέφεται γύρω από ιστορίες διασποράς.

Όπως σημειώνει η Ελίνα Κουντούρη: «Ο Ράκοβιτζ αναδεικνύει το στοιχείο που απουσιάζει, την εξαφάνιση των αντικειμένων, την απώλεια του αρχαίου ανάγλυφου και την καταστροφή της πολιτιστικής συνέχειας και ενότητας, καθώς και της απελπισίας τον πόνο και την απογοήτευση των ανθρώπων που έζησαν δίπλα σε αυτά, έννοιες που έχουν καθορίσει και τη δική μας συλλογική μνήμη και συμπεριφορά. Το ίδιο το Μουσείο Ακρόπολης προβάλλει αυτό το τραύμα του εκτοπισμού. Η ιστορία της δημιουργίας του και της αρχιτεκτονικής του αναγνωρίζει την ίδια την απουσία των Γλυπτών του Παρθενώνα».

INFO Πρώτο Μέρος: Συνεργασία Μουσείου Ακρόπολης και ΝΕΟΝ. Τίτλος Έκθεσης Allspice | Michael Rakowitz & Ancient Cultures – Μουσείο Ακρόπολης, Αίθουσα Περιοδικών Εκθέσεων, 13 Μαΐου – 31 Οκτωβρίου 2025