Στο προλογικό σημείωμα της ανατύπωσης, το 1975, του υπερρεαλιστικών τάσεων περιοδικού Πάλι (1964-1966), ο Νάνος Βαλαωρίτης, αναφερόμενος στην άρνηση του Σεφέρη να δώσει συνεργασία στο περιοδικό –με το αιτιολογικό ότι ο υπερρεαλισμός, που εμφανίστηκε το 1924, «είναι σήμερα [το 1964] Ακαδημία» –σχολίαζε: «Τέτοιες ήταν οι σχέσεις μας με το πιο προχωρημένο περιοδικό της εποχής εκείνης, τις Εποχές. Οι Εποχές, κάτω από την αιγίδα του Σεφέρη, είχαν μια υπερσυντηρητική στάση. Από τους ποιητές φτάσανε να δημοσιέψουν τον Ελύτη αργά τον Μάιο του ’67 θαρρώ. Δοκιμάζοντας να κρατηθούν σε υψηλό επίπεδο, φτάσανε στο άλλο άκρο: τον αποκλεισμό των νέων ποιητών, μια συντηρητική πολιτική για την πεζογραφία».
Πόσο ακριβής μπορεί να είναι η μνήμη ενός νου διαποτισμένου από το υπερρεαλιστικό πνεύμα; Στο παραπάνω χωρίο υπάρχει μία αντίφαση και επτά λάθη. Η αντίφαση έγκειται στο γεγονός ότι ένα περιοδικό που έχει μια συντηρητική στάση –πολλώ μάλλον μια υπερσυντηρητική –δεν μπορεί να είναι το πιο προχωρημένο της εποχής του. Τα λάθη είναι τα εξής: 1) Οι Εποχές δεν ήταν υπό την αιγίδα του Σεφέρη (ο Σεφέρης ήταν ένας από τους έξι συμβούλους τους). 2) Από τους ποιητές δεν δημοσίευσαν μόνο τον Ελύτη, αλλά και τον Εμπειρίκο και τον Σεφέρη. 3) Τον Ελύτη δεν τον δημοσίευσαν αργά, αλλά, όπως και τον Εμπειρίκο, νωρίς (Απρίλιος 1964). 4) Τον Ελύτη δεν μπορούσαν να τον είχαν δημοσιεύσει τον Μάιο του 1967, γιατί τότε οι Εποχές δεν υπήρχαν (είχε έρθει η χούντα). 5) Τους νέους ποιητές δεν τους απέκλεισαν: Στη μεγάλη τους πλειονότητα οι κριτικές για ποιητικά βιβλία ήταν για βιβλία νέων ποιητών (Σαχτούρης, Βακαλό, Δάλλας, Καρούζος, Δούκαρης, Χριστοδούλου, Αραβαντινού, Μέσκος κ.ά.), με μόνιμους κριτικούς ποίησης τους νέους ποιητές και κριτικούς Σινόπουλο και Στεργιόπουλο. 6) Η πολιτική για την πεζογραφία κάθε άλλο παρά συντηρητική ήταν, αφού στις Εποχές πρωτοεμφανίστηκαν ή εμφανίστηκαν πολλοί νέοι πεζογράφοι (Σαμαράκης, Φραγκιάς, Σαράντη, Ρούφος, Τσιτσέλη, Κάσδαγλης, Ταχτσής, Βασιλικός, Κουμανταρέας, Βαλτινός και άλλοι), οι περισσότεροι από τους οποίους θεωρούνται σήμερα από τους σημαντικότερους, ενώ τους περισσότερους από αυτούς τους κρίνουν οι νέοι κριτικοί Σαχίνης και Μουλλάς. 7) Είναι λάθος να συγκρίνει κανείς δύο ανόμοια πράγματα: το Πάλι ήταν περιοδικό αποκλειστικά λογοτεχνικό· οι Εποχές περιοδικό «Πνευματικού προβληματισμού και γενικής παιδείας».
Ανέφερα σχολαστικά τα παραπάνω για να υπογραμμίσω ότι η ιδέα ότι οι Εποχές ήταν συντηρητικό περιοδικό κυριαρχούσε τότε, όχι μόνο στον χώρο της Αριστεράς, που εκφραζόταν μέσα από τις σελίδες τού (ανάλογης με εκείνη των Εποχών ύλης) σπουδαίου περιοδικού Επιθεώρηση Τέχνης, αλλά και στον χώρο της επιφανειακής εκείνη την εποχή λογοτεχνικής πρωτοπορίας. Αλλά και γιατί η ιδέα αυτή πλανάται ακόμα και σήμερα. Διότι βαθύτερες νεωτερικές ανάγκες, ως προς όλα τα γνωστικά και καλλιτεχνικά πεδία που κάλυπταν, ικανοποιούσαν οι Εποχές (που δεν είχαν λίγους αριστερούς συνεργάτες) απ’ ό,τι η Επιθεώρηση Τέχνης που την περιόριζε ο σχεδόν αποκλειστικά αριστερός προσανατολισμός της.
Περιοδικό έκφρασης της ελληνικής και ευρωπαϊκής φιλελεύθερης διανόησης –φιλελεύθερης με την έννοια αυτού που ο Θεοτοκάς αποκαλεί «ελεύθερο πνεύμα» -, οι Εποχές δεν μπορούσαν να μη δώσουν τόπο στους νέους. Οι τρεις από τους έξι «συμβούλους» του διευθυντή του περιοδικού Αγγελου Τερζάκη (Σκαλιόρας, Καραπαναγιώτης, Λαμπράκης) ήταν της νεότερης γενιάς. Παλαιότεροι ήταν, εκτός από τον Σεφέρη, οι Θεοτοκάς και Δημαράς. Ως προς το σύνολο των συνεργατών και την κάλυψη των ποικίλων πεδίων καλλιέργειας του περιοδικού (λογοτεχνία, θέατρο, κινηματογράφος, μουσική, εικαστικές τέχνες, αρχιτεκτονική, φιλοσοφία, κοινωνιολογία, ψυχολογία, οικονομική θεωρία) υπερίσχυαν σε αριθμό οι νέοι. Προσθέτω τα ονόματα μερικών από αυτούς σε εκείνα που ήδη ανέφερα: Αναγνωστάκης, Μαρωνίτης, Σαββίδης, Αργυρίου, Μάνος Χατζιδάκις, Λ. Αναγνωστάκη, Μαμαγκάκης, Τέτσης, Μυταράς, Τάσιος, Μαλεβίτσης, Α. Δημαράς, Καλιόρης, Ζάννας, Μπακογιαννόπουλος, Γεωργουσόπουλος.
Οι Εποχές, με την ευρύτητα της ύλης τους, επανέφεραν την έννοια του περιοδικού σε εκείνη των σημαντικότερων περιοδικών μας του 19ου αιώνα (Ευτέρπη, Πανδώρα). Για το εύρος και για την ποιότητα αυτής της ύλης, είναι το σημαντικότερο ελληνικό περιοδικό του 20ού αιώνα. Είναι, επιπλέον, και το πρωτοποριακότερο: τόσο πρωτοποριακό όσο και τα Νέα Γράμματα (1935-1945) στο πεδίο της λογοτεχνίας.
Η παρουσία στις Εποχές κορυφαίων συνεργατών των Νέων Γραμμάτων (Σεφέρης, Ελύτης Θεοτοκάς, Δημαράς, Εμπειρίκος) και ορισμένων άλλων, παλαιών, οδήγησε πολλούς στην ανακριβή –όπως ελπίζω ότι έδειξα –εντύπωση ότι το περιοδικό εκυριαρχείτο από τους συγγραφείς της λογοτεχνικής γενιάς του ’30. Και θα συνέχιζε να είναι βήμα νέων διανοητών αν, όπως είπαμε, η δικτατορία της 21ης Απριλίου δεν επέβαλλε το τέλος του (πρόλαβε ωστόσο να κυκλοφορήσει το –υπ’ αριθμόν 48 –τεύχος του Απριλίου).
Θα πρέπει να ήταν η σπουδαιότητα των Εποχών και η επιθυμία να αναβιώσει η μνήμη τους εκείνο που έκανε τον εκδότη τους, τον Δημοσιογραφικό Οργανισμό Λαμπράκη, να αυξήσει, το 1992, και να οργανώσει σε «τμήμα» τις σελίδες των «Γραμμάτων» του Βήματος μετονομάζοντάς τες σε «Νέες Εποχές». Υπό την επιμέλεια του Ι. Κ. Πρετεντέρη αρχικά (1992-2006) και της Ελένης Βουλτσίδου έπειτα (2007 και εξής), οι (απειλούμενες σήμερα με το κλείσιμο της εφημερίδας τους) «Νέες Εποχές» διατηρούν, με ανάλογη για τον αριθμό των σελίδων τους δυναμικότητα, το πνεύμα του προγόνου τους.
Ο κ. Νάσος Βαγενάς είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
