Η τουρκική πρεσβεία στις Βρυξέλλες βρίσκεται στην οδό Montoyer, σε μία από τις κεντρικότερες συνοικίες της βελγικής πρωτεύουσας. Το βράδυ της περασμένης Κυριακής ο Αχμέτ Νταβούτογλου προσκάλεσε εκεί δύο ανθρώπους που για διαφορετικούς λόγους ο καθένας επηρεάζουν την ευρωπαϊκή πολιτική. Η Ανγκελα Μέρκελ, η καγκελάριος της Γερμανίας, θεωρείται η αδιαμφισβήτητη ηγέτις της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Καμία απόφαση δεν μπορεί να ληφθεί χωρίς την, έστω σιωπηρή, συγκατάθεσή της. Ο Μαρκ Ρούτε, ο πρωθυπουργός της Ολλανδίας, ηγείται μιας χώρας που παρά το μικρό της μέγεθος ασκεί σημαντικότατη επιρροή στη λήψη αποφάσεων. Επιπλέον όμως, η Ολλανδία ασκεί το τρέχον εξάμηνο την εκ περιτροπής προεδρία του Συμβουλίου της ΕΕ. Η προεδρία δεν είναι τόσο ισχυρή μετά τη Συνθήκη της Λισαβόνας, αλλά στην περίπτωση της Ολλανδίας τα πράγματα είναι διαφορετικά.
Σύμφωνα με μία σειρά ευρωπαίων αξιωματούχων που μίλησαν στο «Βήμα», η συνάντηση Μέρκελ – Ρούτε – Νταβούτογλου είχε σκοπό να αποσαφηνίσει τις λεπτομέρειες της αρχικής συμφωνίας στην οποία είχε καταλήξει πριν από λίγα 24ωρα ο Ντόναλντ Τουσκ με την τουρκική ηγεσία. Ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου είχε επισκεφθεί, στο πλαίσιο της περιοδείας του στα Δυτικά Βαλκάνια και στην Ελλάδα, την Αγκυρα και την Κωνσταντινούπολη όπου και συναντήθηκε πρώτα με τον πρωθυπουργό Αχμέτ Νταβούτογλου και κατόπιν με τον πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν.
Οι στόχοι που ο κ. Τουσκ πίστευε ότι είχε επιτύχει, πάντοτε σύμφωνα με την ίδια ανάγνωση, ήταν, πρώτον, ότι θα «σφραγιστεί» ο «βαλκανικός διάδρομος» για τους παράνομους μετανάστες και, δεύτερον, ότι η Αγκυρα είχε συμφωνήσει να δέχεται πίσω όλους τους μη σύρους μετανάστες μέσω της επιτάχυνσης του Πρωτοκόλλου Επανεισδοχής Ελλάδας – Τουρκίας, αλλά και όσους εντοπίζονται, στο πλαίσιο της επιχείρησης του ΝΑΤΟ, στα τουρκικά χωρικά ύδατα. Στην επιστολή-πρόκληση που έστειλε στους «28» εν όψει της Συνόδου Κορυφής ΕΕ – Τουρκίας της προηγούμενης Δευτέρας 7 Μαρτίου, ο πρώην πρωθυπουργός της Πολωνίας περιέγραφε προσεκτικά την πρόταση αυτή.
Τα γεγονότα όμως θα έτρεχαν πιο γρήγορα. Οι μόνιμοι αντιπρόσωποι των κρατών-μελών συμφώνησαν αργά το απόγευμα της Κυριακής σε ένα προσχέδιο δήλωσης, που επικύρωνε τόσο το κλείσιμο της «βαλκανικής οδού» όσο και την κατά τον κ. Τουσκ διαφαινόμενη συμφωνία με την Αγκυρα. Σε ένα άλλο κτίριο των Βρυξελλών όμως, ο κ. Νταβούτογλου θα παρουσίαζε ένα διαφορετικό, πολύ πιο προωθημένο σχέδιο.
Το κείμενο που παρουσίασε ο τούρκος πρωθυπουργός (βρίσκεται στη διάθεση του «Βήματος») προέβλεπε ότι η Τουρκία ήταν πλέον διατεθειμένη να δέχεται πίσω από την Ελλάδα όλους τους παράνομους μετανάστες, ακόμη και τους Σύρους. Παράλληλα, θα ετίθετο σε εφαρμογή η φόρμουλα «ένας έναντι ενός», η οποία σημαίνει ότι για κάθε σύρο μετανάστη που δέχεται η Τουρκία να επιστραφεί σε αυτήν, θα πρέπει να επανεγκαθίσταται ένας Σύρος από την Τουρκία στα κράτη-μέλη της ΕΕ.
Οπως ήταν αναμενόμενο, αυτή η τουρκική προσφορά δεν θα ερχόταν δωρεάν. Ο κ. Νταβούτογλου «φόρτωσε την ατζέντα» με πολλά αιτήματα, κάτι που συνιστά πάγια τακτική της τουρκικής διπλωματίας: ζήτησε άλλα 3 δισ. ευρώ βοήθεια, επιτάχυνση της απελευθέρωσης των θεωρήσεων για όλους τους τούρκους πολίτες από τον προσεχή Ιούνιο, άνοιγμα διαπραγματευτικών κεφαλαίων, ακόμη και συνεργασία με την ΕΕ για τη δημιουργία ανθρωπιστικών ασφαλών περιοχών στη Συρία!
Το «δείπνο των τριών» τελείωσε περί τις 2.30 τα ξημερώματα της Δευτέρας 7 Μαρτίου. Λίγες ώρες αργότερα η κυρία Μέρκελ θα ενημέρωνε τον κ. Τουσκ αλλά και τον πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ. Στους διαδρόμους του Justus Lipsius όπου συνεδριάζει το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο επικράτησε πανικός και το χρονοδιάγραμμα των συναντήσεων έπαυσε να ισχύει. Το κλίμα βάρυνε επικίνδυνα και η πιθανότητα να επιτευχθεί οριστική λύση χάθηκε. Οπως τελικά αποδείχθηκε, οι οριστικές αποφάσεις αναβλήθηκαν για την επόμενη Σύνοδο Κορυφής, στις 17-18 Μαρτίου.
Δεν ήταν λίγοι οι ευρωπαίοι διπλωμάτες και οι κοινοτικοί αξιωματούχοι που ισχυρίζονταν, μιλώντας ανωνύμως φυσικά στο περιθώριο της Συνόδου, ότι η πρόταση Νταβούτογλου δεν ήταν τουρκική, αλλά της ίδιας της κυρίας Μέρκελ. Μάλιστα, ορισμένοι εξέφραζαν έντονη ενόχληση για τη στάση του Βερολίνου, το οποίο έχει πλήρως διμεροποιήσει τη διαπραγμάτευση με την Αγκυρα λόγω του πανικού που έχει επικρατήσει στη Γερμανία και της άμεσης ανάγκης να μειωθούν οι προσφυγικές ροές.

«Δεν καταλαβαίνω γιατί οι Γερμανοί κατηγορούν τους Αυστριακούς ότι προχωρούν σε μονομερείς ενέργειες και διασπούν την ενότητα, όταν οι ίδιοι κινούνται πίσω από την πλάτη μας για να έλθουν σε συμφωνία με τους Τούρκους» σχολίαζε στο «Βήμα» ευρωπαίος διπλωμάτης από χώρα που είναι ιστορικό μέλος της ΕΕ. Αλλος αξιωματούχος, στέλεχος των ευρωπαϊκών θεσμών, προχωρούσε ένα βήμα παραπέρα: «Πρόκειται για την απόλυτη υποβάθμιση των θεσμών της ΕΕ».
Σε πολλούς έχει διαμορφωθεί η εντύπωση ότι η κυρία Μέρκελ διαπραγματευόταν μυστικά με την Αγκυρα και προσωπικά με τον κ. Ερντογάν για μια λύση, ανεξαρτήτως του τι έκανε ο κ. Τουσκ. «Η Μέρκελ επιμένει ότι η πρόταση προήλθε από τον Νταβούτογλου. Εγώ δεν το πιστεύω, όπως δεν πίστεψα ότι η πρόταση για την επιχείρηση του ΝΑΤΟ προήλθε από την Τουρκία. Απλώς η Μέρκελ δεν ήθελε να φανεί ότι εκείνη προτείνει κάτι τέτοιο» σημειώνει κοινοτικός αξιωματούχος.
Σύμφωνα δε με άλλον αξιωματούχο, η γερμανίδα καγκελάριος είχε πει στον Φρανσουά Ολάντ κατά τη συνάντηση που είχαν την Παρασκευή 4 Μαρτίου για να συντονιστούν εν όψει της Συνόδου ότι η πρόταση Τουσκ δεν καλύπτει την επιστροφή και σύρων μεταναστών στην Τουρκία.

Η κατάργηση της βίζας και οι πιθανές επιπλοκές
Μείζονος σημασίας αίτημα για τον τούρκο πρόεδρο είναι η κατάργηση της βίζας για όλους τους τούρκους πολίτες που επισκέπτονται την ΕΕ έως τα τέλη του προσεχούς Ιουνίου, αντί για τον Οκτώβριο, όπως προέβλεπε ο προηγούμενος σχεδιασμός. Αν αυτό ευοδωθεί, ορισμένες πηγές επιμένουν ότι θα ενισχύσει το προφίλ του ακόμη περισσότερο εντός Τουρκίας, τόσο στους κόλπους των μικρομεσαίων επιχειρηματιών της Ανατολίας που τον στηρίζουν όσο και στη δυτικόστροφη ελίτ των δυτικών παραλίων της χώρας. Δεν αποκλείεται μάλιστα να του ανοίξει τον δρόμο ώστε να θέσει σε δημοψήφισμα τις αλλαγές που επιθυμεί στο σύνταγμα, με σκοπό τη μετατροπή του πολιτεύματος από κοινοβουλευτικό σε προεδρικό.
Η Τουρκία είναι η μοναδική υποψήφια προς ένταξη χώρα οι πολίτες της οποίας χρειάζονται βίζα για να ταξιδέψουν στην ΕΕ. Ωστόσο, η τεχνική διαδικασία δεν θα είναι εύκολη, καθώς απαιτείται η εκπλήρωση 72 τεχνικών κριτηρίων, ενώ λόγο στο ζήτημα έχουν τόσο τα κράτη-μέλη όσο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο που θα αποφασίσουν επί της πρότασης που θα καταθέσει η Επιτροπή. Για να καταργηθεί η βίζα τον Ιούνιο, πρέπει η Κομισιόν να ολοκληρώσει τη σχετική πρόταση τον Μάιο –σενάριο ιδιαίτερα φιλόδοξο.
Στις Βρυξέλλες, η αρχική ιδέα ήταν η κατάργηση της βίζας να γίνει σταδιακά, αρχικά για τους επιχειρηματίες. Οι Τούρκοι ζητούν όμως τώρα περισσότερα και υπάρχουν πολλές αντιδράσεις από συντηρητικούς κύκλους, αλλά και από εκείνους που ανησυχούν, μετά και από κινήσεις όπως η δίωξη κατά της εφημερίδας «Zaman» και το Κουρδικό σε ανάφλεξη. Δεν πρέπει επίσης να λησμονείται το βαθιά πολιτικό ζήτημα της επιμονής της Αγκυρας στη μη αναγνώριση της Κυπριακής Δημοκρατίας.
Ηδη από το 2013, όταν υπεγράφη η Συμφωνία Επανεισδοχής ΕΕ – Τουρκίας, η Αγκυρα επέμεινε στην άρνηση αναγνώρισης της Κύπρου. Στη Σύνοδο της Δευτέρας, ασκήθηκαν πιέσεις στη Λευκωσία εξαιτίας της απαίτησης της Αγκυρας να ανοίξουν κάποια από τα ενταξιακά κεφάλαια. Η Τουρκία μάλιστα ήθελε να ανοίξουν κάποια από τα κεφάλαια που διατηρεί παγωμένα η Λευκωσία. Κορυφαία γερμανική πηγή ανέφερε χαρακτηριστικά ότι «το άνοιγμα των κεφαλαίων δεν πρέπει να ταυτίζεται με την ολοκλήρωσή του. Υπάρχουν πολλά ενδιάμεσα στάδια μέχρι αυτή».
Στο περιθώριο πραγματοποιήθηκε και «μίνι πολυμερής» με τη συμμετοχή των Μέρκελ, Ολάντ, Ρούτε, Τσίπρα, του προέδρου της Κύπρου Νίκου Αναστασιάδη και της ύπατης εκπροσώπου για την εξωτερική πολιτική Φεντερίκα Μογκερίνι, με σκοπό να βρεθεί λύση.
Τελικώς, ονομαστική αναφορά σε κεφάλαια δεν υπήρξε, αν και ο κ. Νταβούτογλου υπενθύμισε αργότερα στον κ. Γιούνκερ την επιστολή που αυτός τού έστειλε και δεσμεύεται για άνοιγμα κεφαλαίων.
Εντός της επόμενης εβδομάδας αναμένεται να επισκεφθεί τη Λευκωσία ο Ντόναλντ Τουσκ για να συζητήσει με τον κ. Αναστασιάδη το ζήτημα του ανοίγματος των διαπραγματευτικών κεφαλαίων της Τουρκίας.

Ακόμη και αν οι «28» εμφανίσουν μια εικόνα ενότητας, η εφαρμογή της συμφωνίας θα αποτελέσει τιτάνιο έργο
Οι «γκρίζες ζώνες» της επιστροφής και της επανεγκατάστασης των προσφύγων
Ο Ντόναλντ Τουσκ και το επιτελείο του έχουν αναλάβει να διαμορφώσουν ως την προσεχή Πέμπτη 17 Μαρτίου ένα «εύπεπτο» πακέτο για να εγκριθεί από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. Δεν θα είναι εύκολο, αν και στο παρασκήνιο οι πιέσεις στους διαφωνούντες θα είναι ασφυκτικές. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι ακόμη και αν οι «28» εμφανίσουν μια εικόνα ενότητας, η εφαρμογή της συμφωνίας θα αποτελέσει τιτάνιο έργο.
Είναι ξεκάθαρο στους έμπειρους παρατηρητές των ευρωτουρκικών σχέσεων ότι η Αγκυρα επιδιώκει, με αφορμή την προσφυγική κρίση, να τις αναβαθμίσει σε στρατηγικό επίπεδο. «Δεν είναι η ένταξη που ενδιαφέρει τον Ερντογάν» τονίζει ευρωπαϊκή διπλωματική πηγή. Και προσθέτει: «Αυτό που τον ενδιαφέρει είναι να δείξει ότι σε μια στιγμή που στη Συρία η τουρκική πολιτική έχει ναυαγήσει και οι σχέσεις του με τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Ρωσία δεν διάγουν την καλύτερη περίοδό τους, η Αγκυρα εξακολουθεί να είναι αποδεκτή στη Δύση».
Η πρόταση όμως για επιστροφή όλων των μεταναστών στην Τουρκία έχει ήδη προκαλέσει αντιδράσεις επί της νομιμότητάς της από την Υπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNCHR), τη Διεθνή Αμνηστία κ.ά. Σύμφωνα επίσης με την ιστοσελίδα «www.politico.eu», εσωτερική έκθεση της Eurojust σημειώνει απερίφραστα ότι η Τουρκία δεν έχει ούτε την πολιτική βούληση ούτε την υποδομή να ελέγξει τη ροή μεταναστών προς την Ευρώπη.
Το θέμα των μαζικών επιστροφών στην Τουρκία είναι καθαρή γερμανική ιδέα. Συζητήθηκε δε εκτενώς με την ελληνική κυβέρνηση κατά την πρόσφατη επίσκεψη στην Αθήνα των υπουργών Εσωτερικών της Γερμανίας και της Γαλλίας, Τόμας ντε Μεζιέρ και Μπερνάρ Καζνέβ αντιστοίχως. Επιπλέον, θα πρέπει να αποφασιστεί από ποια ημερομηνία θα ισχύουν οι επιστροφές. Αν ισχύσει δε αυτό που είπε την Πέμπτη ο τούρκος υπουργός Ευρωπαϊκών Υποθέσεων Βολκάν Μποζκίρ, ότι η Αγκυρα θα δέχεται πίσω μετανάστες που θα φθάνουν στην Ελλάδα μετά την οριστικοποίηση της συμφωνίας, τότε οι επιστροφές θα είναι προφανώς λιγότερες και όσοι πρόσφυγες μείνουν στην Ελλάδα περισσότεροι.
Είναι όμως η Τουρκία ασφαλής χώρα ώστε να μπορούν να επιστραφούν οι μετανάστες σε αυτήν; Ο κ. Γιούνκερ, μιλώντας στη συνέντευξη Τύπου μετά την ολοκλήρωση της Συνόδου, έκανε ειδική αναφορά στα άρθρα 33 και 38 της σχετικής Οδηγίας περί χορήγησης ασύλου (2013/32/EU). Στο άρθρο 33 αναφέρεται ρητώς ότι ένα κράτος-μέλος της ΕΕ μπορεί να αρνηθεί να χορηγήσει άσυλο σε κάποιον ο οποίος ταξίδεψε σε αυτό από μια «ασφαλή τρίτη χώρα», ο ορισμός της οποίας περιγράφεται στο άρθρο 38, όπως είπε ο πρόεδρος της Κομισιόν.
Στο σημείο αυτό εγείρονται σοβαρά ερωτήματα. Στην «παράγραφο γ» του άρθρου 38 αναφέρεται ότι πρέπει να γίνεται σεβαστή η αρχή της μη επαναπροώθησης (non-refoulement). Πρόκειται για τα γνωστά, πλέον, pushbacks. Ωστόσο η ιστορία της Τουρκίας σε αυτό το ζήτημα δεν είναι η καλύτερη δυνατή, όπως προκύπτει από πρόσφατες εκθέσεις διεθνών ανθρωπιστικών οργανώσεων, π.χ. της Διεθνούς Αμνηστίας.
Στην «παράγραφο ε» του συγκεκριμένου άρθρου επισημαίνεται ότι σε ένα πρόσωπο που ζητεί διεθνή προστασία πρέπει, εφόσον αποδειχθεί ότι είναι πρόσφυγας, αυτή να δοθεί με βάση τη Σύμβαση της Γενεύης, όπου η Τουρκία δεν είναι πλήρες μέλος και έχει θέσει γεωγραφικό περιορισμό ώστε να δέχεται μόνο πρόσφυγες από την Ευρώπη. Αυτό σημαίνει ότι εθνικότητες όπως οι Αφγανοί και οι Ιρακινοί δεν έχουν αυτό το δικαίωμα, ενώ ακόμη και οι Σύροι που βρίσκονται στο έδαφός της απολαμβάνουν μόνο προσωρινό καθεστώς διεθνούς προστασίας.
Τον περασμένο Φεβρουάριο η Κομισιόν επεδίωξε να… νερώσει αυτή την υποχρέωση στην έκθεσή της (COM 2016/85) για την εφαρμογή των προτεραιοτήτων της Ευρωπαϊκής Ατζέντας για τη Μετανάστευση. Στη σελίδα 18 αναφέρεται χαρακτηριστικά πως «η Επιτροπή υπογραμμίζει ότι η έννοια της ασφαλούς τρίτης χώρας όπως ορίζεται από την Οδηγία για τις Διαδικασίες Ασύλου απαιτεί ότι υπάρχει η δυνατότητα να παρασχεθεί προστασία σύμφωνα με τη Σύμβαση της Γενεύης, δεν απαιτεί όμως ότι μια ασφαλής τρίτη χώρα έχει επικυρώσει τη Σύμβαση της Γενεύης χωρίς γεωγραφικές επιφυλάξεις». Είναι σαφές ότι η Κομισιόν επιδιώκει να πολιτικοποιήσει την κατάσταση, καθώς η προαναφερθείσα επισήμανση μοιάζει να φωτογραφίζει την Τουρκία.
Δεν είναι όμως μόνο αυτοί οι λόγοι ανησυχίας. Κατ’ αρχήν, πολύ δύσκολα θα μπορέσει να λειτουργήσει η άλλη πλευρά της συμφωνίας, δηλαδή η επανεγκατάσταση Σύρων από την Τουρκία στην ΕΕ. Αυτό μπορεί να γίνει μόνο στη βάση μιας «συμμαχίας προθύμων» υπό τη Γερμανία, άλλο ένα… καρφί στην ευρωπαϊκή ενότητα. Η καγκελάριος φέρεται να είχε το σχέδιο αυτό στο μυαλό της από το περασμένο φθινόπωρο και το έχει ασπαστεί και η Ολλανδία, ως έναν τρόπο οι πρόσφυγες να έρχονται με νόμιμο τρόπο και να αποδυναμωθούν οι λαθροδιακινητές. Ο αριθμός των προς επανεγκατάσταση παραμένει επίσης άγνωστος, όπως και ο τρόπος της επιλογής τους. Η σκέψη είναι να υπάρχουν ευρωπαίοι ειδικοί, ενδεχομένως Γερμανοί αλλά όχι μόνο, σε τουρκικό έδαφος για να γίνεται η επιλογή.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ