«Θέλω να σας εισαγάγω στο πνεύμα του γερμανικού παρελθόντος με όσο το δυνατόν πιο ζωντανό τρόπο. Δεν μας ενδιαφέρει η νεκρή πολυμάθεια που δεν αποσκοπεί παρά στον ίδιο τον εαυτό της. Αλλά επιδιώκω να μάθετε να ανακαλύπτετε το παρόν και μέσα απ’ το παρελθόν» έλεγε ο Βίλελμ Γκριμ στους φοιτητές του (βλ. περιοδικό «Διαβάζω», τχ. 104) στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν, όπου ο μεγάλος του αδελφός δίδασκε από το 1830 και ο ίδιος από το 1835. Και γίνεται έτσι φανερό ότι οι αδελφοί Γκριμ –εμπνευσμένοι από τον Ρομαντισμό –αντιμετώπιζαν τη γερμανική πολιτισμική παράδοση ως μέσο για την κατανόηση του εθνικού παρόντος και άρα ως εργαλείο εθνικής αυτογνωσίας.
Στο πλαίσιο αυτό ο Γιάκομπ Γκριμ (1785-1863) και ο αδελφός του Βίλελμ (1786-1869), που πορεύτηκαν παράλληλα όλη τους τη ζωή και σπούδασαν νομικά αλλά αφοσιώθηκαν στη φιλολογία, προχώρησαν στη συλλογή και στην καταγραφή των λαϊκών παραμυθιών της πατρίδας τους. Το 1812 εξέδωσαν έναν τόμο με 86 παραμύθια υπό τον τίτλο «Kinder und Hausmärchen» («Παραμύθια για τα παιδιά και την οικογένεια»). Ως το 1857 είχαν εκδώσει, με τον ίδιο γενικό τίτλο, συνολικά 211 παραμύθια, μεταξύ των οποίων και γνωστότατα όπως «Η Σταχτοπούτα», «Η Χιονάτη και οι επτά νάνοι», «Ο λύκος και τα επτά κατσικάκια», «Ο ψαράς και η γυναίκα του» και «Η Κοκκινοσκουφίτσα». Τα παραμύθια των αδελφών Γκριμ, όπως έμελλε να γίνουν παγκοσμίως γνωστά, έχουν μεταφραστεί σε περισσότερες από 150 γλώσσες, έχουν επανειλημμένως διασκευαστεί λογοτεχνικά, έχουν μεταφερθεί στον κινηματογράφο και αποτελούν σήμερα κλασικά αναγνώσματα για τα παιδιά.
Λογοτεχνικές και ηθικές παρεμβάσεις
Παρ’ όλα αυτά, ο Γιάκομπ, όπως παραθέτει ο Μιχάλης Μερακλής («Το λαϊκό παραμύθι. Κείμενα παραμυθολογίας»), μετά την πρώτη έκδοση του βιβλίου, σημείωνε: «Το βιβλίο των παραμυθιών δεν έγινε διόλου για παιδιά, φαίνεται όμως πως αυτά ήθελαν πολύ κάτι τέτοιο· και με χαροποιεί ιδιαίτερα». Ετσι, μετά την έκδοση του 1815, με την οποία συμπληρωνόταν ένα σώμα 156 συνολικά παραμυθιών, ακολούθησαν έξι εκδόσεις στις οποίες τα παραμύθια αναθεωρούνταν και ως προς το περιεχόμενο και ως προς τη μορφή και προσαρμόζονταν από τον Βίλελμ λογοτεχνικά με τρόπο ώστε να διαπαιδαγωγούν τα παιδιά σύμφωνα με τις ηθικές αξίες της ανερχόμενης τότε αστικής τάξης. Οι σύγχρονοι μελετητές επισημαίνουν ότι οι Γκριμ υπήρξαν σε μεγάλο βαθμό παρεμβατικοί ως προς την πλοκή των παραμυθιών απαλείφοντας, π.χ., αιμομικτικές πράξεις και παιδοκτόνους ήρωες προκειμένου να παρουσιαστεί αψεγάδιαστος ο χαρακτήρας του τευτονικού πολιτισμού.
Το έργο τους είναι η πρώτη επιστημονική καταγραφή λαϊκών παραμυθιών που διέσωσε τον προφορικό αφηγηματικό λόγο της πατρίδας τους και άνοιξε τον δρόμο για αντίστοιχες συλλογές και σε άλλες χώρες. Ταυτόχρονα, δίνει, σύμφωνα και πάλι με τον Μερακλή, την πρώτη ώθηση στο ιδιαίτερο είδος του έντεχνου παραμυθιού, καθώς πια το λαϊκό παραμύθι εξωραΐζεται, υπόκειται την επεξεργασία ενός δημιουργού και με τον τρόπο αυτόν μετατρέπεται σε αστική λογοτεχνία.
Η πρώτη συλλογή στην Ελλάδα
Στην Ελλάδα, πάντως, οφείλουμε την πρώτη συλλογή ελληνικών παραμυθιών σε έναν θαυμαστή του έργου των Γκριμ, στον Αυστριακό Johann Georg von Hann, που στα μέσα του 19ου αιώνα χρημάτισε πρόξενος αρχικά στα Γιάννενα και έπειτα στη Σύρο. Από την Ηπειρο και τα νησιά συγκέντρωσε παραμύθια που του διηγήθηκαν κυρίως αγράμματες γυναίκες και τα τύπωσε στα γερμανικά στη Λειψία το 1864.
Από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα οι αδελφοί Γκριμ γίνονται δημοφιλείς στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, γεγονός που αποδεικνύεται και από τις μεταφράσεις πολλών παραμυθιών τους στο εικονογραφημένο περιοδικό για παιδιά, εφήβους και νέους Η Διάπλασις των Παίδων. Τότε είχαν πια παρέλθει οι έντονες αντιδράσεις που αρχικά υπήρξαν στην Ελλάδα λόγω της αμφισβήτησης του παιδαγωγικού χαρακτήρα των παραμυθιών επειδή στις σελίδες τους παρήλαυναν τέρατα και άλλα άγρια πλάσματα.
Στην κατηγορία αυτή, αν και στον 20ό αιώνα πια, έχει απαντήσει υπέροχα ο παραμυθιολόγος Max Luthi με τα λόγια του ψυχιάτρου Graf Wittgenstein: «Παιδιά που δεν συναντήθηκαν με τα παραμύθια θα τα βρει απροετοίμαστα η αγριότητα στη ζωή». Ισως άλλωστε για αυτό πλέον η τάση είναι να διαβάσουμε τα παραμύθια των αδελφών Γκριμ στην πρώτη, αυθεντική τους μορφή, που βρίσκεται εγγύτερα στην προφορική παράδοση. Στην Αγγλία, μάλιστα, μόλις (και για πρώτη φορά) κυκλοφόρησε η μετάφραση των 156 παραμυθιών των εκδόσεων του 1812 και του 1815, γιατί οι γονείς και οι εκδότες, σύμφωνα με την άποψη του μελετητή του παραμυθιού Jack Zipes, που είναι ο επιμελητής της έκδοσης, «είναι καιρός να πάψουν να υποτιμούν τα παραμύθια που απευθύνονται στα παιδιά».
«Τα πιο διαδεδομένα παραμύθια»
Στο σύντομο σημείωμα που προτάσσουν οι εκδόσεις Ατλαντίς στα «Παραμύθια Γκριμ» το 1955, τα οποία οι αναγνώστες του «Βήματος» θα αποκτήσουν σε δύο τόμους, επισημαίνουν ότι πρόκειται για «τα πιο κλασικά, τα πιο διαδεδομένα παραμύθια» που διαβάζουν εκατομμύρια παιδιά σε όλον τον κόσμο. Η ανάγκη να παραβληθούν τα παραμύθια αυτά με τα παραμύθια του Αντερσεν ίσως εμμέσως δηλώνει ότι ο δανός παραμυθάς ήταν πιο αγαπητός από τους γερμανούς λογίους που μελέτησαν τη μεσαιωνική φιλολογική παράδοση της χώρας τους, τη μυθολογία και τη γλώσσα τους. Η συλλογή, μεταφρασμένη σε ρέουσα και γλαφυρή δημοτική γλώσσα από τον Νίκο Βοσταντζή, στο πλαίσιο της «Κλασικής Βιβλιοθήκης Νέων» του εκδοτικού οίκου, περιλαμβάνει 48 παραμύθια. Η εικονογράφηση είναι του πολυβραβευμένου καλλιτέχνη Fritz Kredel (1900-1973), ο οποίος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την πατρίδα του Γερμανία το 1938 και να μεταναστεύσει στις ΗΠΑ. Εικονογράφησε περισσότερα από 400 βιβλία στη γερμανική και στην αγγλική γλώσσα, μεταξύ των οποίων και τα παραμύθια των αδελφών Γκριμ για την Illustrated Junior Library το 1945. Σήμερα πολλά πρωτότυπα έργα του στεγάζονται στο Πανεπιστήμιο του Yale.
Στο σύντομο σημείωμα που προτάσσουν οι εκδόσεις Ατλαντίς στα «Παραμύθια Γκριμ» το 1955, τα οποία οι αναγνώστες του «Βήματος» θα αποκτήσουν σε δύο τόμους, επισημαίνουν ότι πρόκειται για «τα πιο κλασικά, τα πιο διαδεδομένα παραμύθια» που διαβάζουν εκατομμύρια παιδιά σε όλον τον κόσμο. Η ανάγκη να παραβληθούν τα παραμύθια αυτά με τα παραμύθια του Αντερσεν ίσως εμμέσως δηλώνει ότι ο δανός παραμυθάς ήταν πιο αγαπητός από τους γερμανούς λογίους που μελέτησαν τη μεσαιωνική φιλολογική παράδοση της χώρας τους, τη μυθολογία και τη γλώσσα τους. Η συλλογή, μεταφρασμένη σε ρέουσα και γλαφυρή δημοτική γλώσσα από τον Νίκο Βοσταντζή, στο πλαίσιο της «Κλασικής Βιβλιοθήκης Νέων» του εκδοτικού οίκου, περιλαμβάνει 48 παραμύθια. Η εικονογράφηση είναι του πολυβραβευμένου καλλιτέχνη Fritz Kredel (1900-1973), ο οποίος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την πατρίδα του Γερμανία το 1938 και να μεταναστεύσει στις ΗΠΑ. Εικονογράφησε περισσότερα από 400 βιβλία στη γερμανική και στην αγγλική γλώσσα, μεταξύ των οποίων και τα παραμύθια των αδελφών Γκριμ για την Illustrated Junior Library το 1945. Σήμερα πολλά πρωτότυπα έργα του στεγάζονται στο Πανεπιστήμιο του Yale.
Η κυρία Ελένη Κεχαγιόγλου είναι φιλόλογος – επιμελήτρια εκδόσεων και έχει επιμεληθεί τη σειρά «Μια φορά κι έναν καιρό» του «Βήματος».
- Στο κείμενο που δημοσιεύτηκε με τον τίτλο «Παραμύθι ν’ αρχινήσει» την περασμένη Κυριακή 9.11.2014 εκ παραδρομής δεν αναφέρθηκε στις βιβλιογραφικές παραπομπές το βιβλίο «Το νεοελληνικό λαϊκό παραμύθι» της Χρυσούλας Χατζητάκη-Καψωμένου (ΙΝΣ 2002).
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
