Κανένας μεγάλος φιλόσοφος δεν έχει επικριθεί και διασυρθεί από τους πολέμιούς του με τόσο ζήλο και τόσο άδικα όσο ο Χέγκελ (1770-1831). Σε αυτό ίσως να συνέβαλε κάπως και ο ίδιος με το σκοτεινό του ύφος και τις παράτολμες εννοιολογικές του δολιχοδρομίες – ίσως και η πολιτική τύχη κάποιων από τους επιγόνους του. Πίσω από το δαιδαλώδες και πολυσχιδές του «σύστημα» κρύβεται ωστόσο μια ανάγνωση του κόσμου, του ανθρώπου και της Ιστορίας που θα μπορούσε να πείσει ένα πολύ ευρύτερο ακροατήριο από εκείνο που απαρτίζει την κοινότητα των απανταχού εγελιανών εν στενή αλλά και ευρεία εννοία. Ακόμη και αν δεν είχε υπάρξει ποτέ ο μεγάλος ιδεαλιστής φιλόσοφος, θα μπορούσαμε, νομίζω, εύλογα να ισχυρισθούμε, ότι υπάρχει ένας λογικός (και κατ’ επέκταση γνωσιολογικός και ηθικοπολιτικός) χώρος υποδοχής κάποιων εγελιανών ιδεών. Με την έννοια αυτή κάποιοι γίνονται εγελιανοί αφού διαβάσουν τον Χέγκελ, ενώ κάποιοι άλλοι ήταν πάντοτε εγελιανοί χωρίς να το ξέρουν.
Απλή προπαίδεια
Παρά το γεγονός ότι το ενδιαφέρον για τις εγελιανές σπουδές δεν μειώθηκε ποτέ στα σημαντικά διεθνή κέντρα μελέτης της φιλοσοφίας (δεν νοείται φυσικά σπουδή του γερμανικού ιδεαλισμού χωρίς Χέγκελ), στη σύγχρονη ηθικοπολιτική θεωρητική συζήτηση ο Χέγκελ μοιάζει να κατέχει μια περιφερειακή θέση απέναντι στον Αριστοτέλη, τον Χομπς, τον Καντ ή τον Μιλ. Παρά το γεγονός ότι έχει γράψει μια διάσημη και σπουδαία Φιλοσοφία του Δικαίου, ελάχιστοι συγγραφείς από τον χώρο αυτόν αναφέρονται και επεξεργάζονται την εγελιανή προσέγγιση (λαμπρή εξαίρεση ο ίδιος ο Ρολς και φυσικά ο κοινοτιστής πολιτικός φιλόσοφος Τσαρλς Τέιλορ). Πώς εξηγείται αυτό; Σε έναν βαθμό οφείλεται στην προκατάληψη εναντίον του και στον στιγματισμό του ως αντιφιλελεύθερου φιλοσόφου και υμνητή της πρωσικής απολυταρχίας. Πέρα όμως από τις ακαδημαϊκές μόδες, που και αυτές παίζουν κάποιον ρόλο, είναι γεγονός ότι ο Χέγκελ δεν προσφέρεται για μια γρήγορη και προπαντός αποσπασματική ενασχόληση. Ο Χέγκελ δεν μας ξεγελάει ότι μπορεί να είναι εύκολος σε αντίθεση ίσως με άλλους εξίσου μεγάλους φιλοσόφους.
Κατά τα άλλα και για ποικίλους λόγους, θα λέγαμε ότι το πνεύμα της εποχής μας επιζητεί και ευνοεί μια επιστροφή στις εγελιανές σπουδές. H στροφή του αιώνα σήμανε για την ανθρωπότητα μια σειρά από κοσμογονικές πολιτικές και πολιτιστικές αλλαγές. Πώς θα κατανοήσουμε τη θέση μας στον σύγχρονο κόσμο, πώς θα ερμηνεύσουμε αυτά που συμβαίνουν, πώς θα καθοδηγήσουμε την κρίση μας και την πράξη μας στο σημερινό πολιτικό και πολιτιστικό περιβάλλον. H μελέτη του Χέγκελ ίσως να μην ενδείκνυται ως μονοκαλλιέργεια αλλά αποτελεί σίγουρα μια καλή προπαίδεια για τέτοιου είδους ερωτήματα.
Πενιχρή βιβλιογραφία
H μελέτη που εξέδωσε πρόσφατα ο Κοσμάς Ψυχοπαίδης για τον Χέγκελ έρχεται συνεπώς την κατάλληλη στιγμή για να εμπλουτίσει την ούτως ή άλλως μάλλον πενιχρή ελληνική βιβλιογραφία. Ο συγγραφέας μάς παρουσιάζει κατά κάποιον τρόπο την εξέλιξη της σκέψης του Χέγκελ από τα νεανικά, μικρότερα και λιγότερο γνωστά γραπτά που προέκυψαν στους ενδιάμεσους κατά κάποιον τρόπο σταθμούς της πνευματικής του σταδιοδρομίας (Βέρνη, Φραγκφούρτη, Ιένα) ως το διάσημο νεανικό του έργο, τη Φαινομενολογία του Πνεύματος (1807). Το ενδιαφέρον αυτών των κειμένων είναι διττό. Πρώτα απ’ όλα βλέπουμε σε αυτά εν σπέρματι ιδέες που θα αναπτύξει αργότερα ο Χέγκελ στα εκτενέστερα και ωριμότερα κείμενά του και αντιλαμβανόμαστε καλύτερα τα ιστορικά, φιλοσοφικά και πολιτικά συμφραζόμενα μέσα από τα οποία ξεπήδησαν οι ιδέες αυτές. Σε πολλά από τα κείμενα αυτά ο Χέγκελ αντιπαρατίθεται στο φιλοσοφικό παρελθόν, στον φορμαλισμό, στον εμπειρισμό και στον σχετικισμό προετοιμάζοντας την αναγκαιότητα της δικής του πρότασης. H κριτική του στον Καντ, για παράδειγμα, δίκαιη ή άδικη, έχει δώσει τροφή για άπειρες φιλοσοφικές συζητήσεις ως τις μέρες μας.
Τα κείμενα αυτά συνιστούν παράλληλα μικρές και προσιτές εισαγωγές σε ορισμένες από τις θεμελιώδεις εγελιανές ιδέες και μοτίβα, έννοιες και κατηγορίες. H στρωτή, συνεπής και ενίοτε γλαφυρή φιλοσοφική πρόζα του Ψυχοπαίδη μάς εισάγει και μας εκπαιδεύει στον εννοιακό κορμό αλλά και την προϊστορία της εγελιανής διαλεκτικής και στις ποιητικές μεταφορές της, όπως η «τραγωδία της ηθικότητας», η «ωραία ψυχή», ο «αντεστραμμένος κόσμος», η «δυστυχής συνείδηση» και φυσικά η «διαλεκτική του κυρίου και του δούλου».
Υπάρχει όμως και κάτι άλλο εξίσου σημαντικό γύρω από τα κείμενα αυτά, που αναγνωρίζει και προβάλλει με μαεστρία το βιβλίο του Ψυχοπαίδη και που έχει να κάνει με μια πλέον άμεση αντίληψη και χρήση της σύγχρονης πολιτικοφιλοσοφικής τους συνάφειας.
Βαρόμετρα εξέλιξης
Ο Χέγκελ συλλαμβάνει από πολύ νωρίς τη σημασία του πολιτισμού και της θρησκείας ως βαρόμετρων στην εξέλιξη της συνείδησης του ανθρωπίνου πνεύματος. Ιστορία είναι ακριβώς ο αγώνας αυτής της συνείδησης προς την ελευθερία. H χάρις και η οργανική αρμονία ενός αρχαίου, ελληνικού τρόπου ζωής, που τόσο θαύμαζε ο Χέγκελ, έχουν χαθεί βέβαια για πάντα. H χριστιανική θρησκεία υπεισήλθε στους νεότερους χρόνους ως συνεκτικός σύνδεσμος και λειτουργικό υποκατάστατο ανάμεσα στο ένα και το όλο, το τώρα και το πάντοτε. Ο Χέγκελ αναστοχάζονταν πάνω σε αυτά τα δεδομένα στο γύρισμα του 18ου προς τον 19ο αιώνα αναζητώντας τους όρους σύλληψης και θέσμησης μιας νέας σχέσης του νεωτερικού ανθρώπου προς τον εαυτό του. Σήμερα οφείλουμε συνεπώς να σκεφθούμε εκ νέου πάνω στους πνευματικούς όρους συγκρότησης του κόσμου μας και τις δυνατότητες προσανατολισμού σε αυτόν, για τα άτομα και τις κοινωνίες ως σύνολα, σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο. Ισως ο Χέγκελ να έχει εδώ κάτι να μας πει.
H θαυμάσια μελέτη του Κοσμά Ψυχοπαίδη, του βαθύτερου γνώστη του γερμανικού ιδεαλισμού στη χώρα μας, μάς προετοιμάζει το έδαφος για μια πρώτη αξιοποίηση των εγελιανών κατηγοριών. Υπάρχουν επιμέρους απορίες και ερωτηματικά για τη σημασία και την αναγκαιότητα κάποιων πτυχών στο όλο οικοδόμημα, και υπάρχει ένα γενικότερο θέμα εναρμονισμού της εγελιανής σκέψης με τις σύγχρονες πολιτικοφιλοσοφικές συζητήσεις, αξίες και μεθόδους. Εχουμε συνεπώς πολλούς και καλούς λόγους να περιμένουμε και συνέχεια.
Ο κ. Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου είναι επίκουρος καθηγητής της Φιλοσοφίας του Δικαίου στο Νομικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών. Από τις εκδόσεις Νήσος κυκλοφορεί το βιβλίο του «H πολιτική δυνατότητα της δικαιοσύνης. Συμβόλαιο και συναίνεση στον John Rawls».
