Μεγαλώσαμε με την ιστορία του Ματαρόα. Τότε που, 1945, ο Ροζέ Μιλιέξ μάζεψε νέα παιδιά, καταρρακωμένα από την Κατοχή και τον Εμφύλιο, τις «μεγάλες ελπίδες της Ελλάδας», και τα έστειλε, σαν σε Κιβωτό του Νώε, με το θρυλικό πλοίο Ματαρόα, στη Γαλλία για σπουδές.

Δημιουργώντας, εν πολλοίς, την πιο εμβληματική γενιά ελλήνων πανεπιστημιακών, ερευνητών και διανοουμένων «του εξωτερικού». Είναι η στιγμή για την Ευρώπη να σκεφτεί κάπως έτσι, και να φτιάξει ένα καινούριο Ματαρόα για τους πανεπιστημιακούς που θέλουν να εγκαταλείψουν την… Τραμπλανδία; Θα μπορούσε να δημιουργηθεί μια γενική στρατηγική «προσέλκυσης επιστημόνων» στην Ευρώπη, με αφορμή τις τελευταίες εξελίξεις στα αμερικανικά πανεπιστήμια; Ξεκινάς λέγοντας ναι, με ενθουσιασμό. Κι όμως, όσο το ξανασκέφτεσαι, βλέπεις πόσο πιο πολύπλοκα είναι τα πράγματα. Ξεπερνώ την ειρωνεία: μια Ευρώπη που σκέφτεται όλο και περισσότερο τον εαυτό της ως «ήπειρο-φρούριο», είναι το λιγότερο υποκριτικό να θέλει επίσης να αυτοπροβληθεί και ως γη της ανοιχτότητας και της ελευθερίας για την (πανεπιστημιακή) μετανάστευση. Και το λέω αυτό και με βάση την εμπειρία του πόσο έχει αλλάξει το καθεστώς βίζας και επέκτασης άδειας παραμονής (και οι ασφυκτικοί έλεγχοί τους) στο βρετανικό πανεπιστήμιο τα τελευταία χρόνια.

Ας είμαστε λοιπόν ειλικρινείς. Η μεγάλη κρίση που συνταράσσει τα αμερικανικά πανεπιστήμια, αλλά και οι πολύ πιο υποδόριες κρίσεις που σοβούν σε χώρες της Κεντρικής Ευρώπης και στη Βρετανία, δείχνουν ότι κάτι βαθύτερο διακυβεύεται αυτή τη στιγμή. Κι αυτό είναι η έννοια της ελεύθερης ανώτατης παιδείας και της αχειραγώγητης και κινητικής πρωτοποριακής έρευνας. Ποιες συντονισμένες πολιτικές απαιτούνται για να τις υποστηρίξουμε και να τις εξασφαλίσουμε; Σε αυτό το ζήτημα είναι που και η Ελλάδα πρέπει, πρώτ’ απ’ όλα, να πάρει θέση. Οι λεονταρισμοί του Τραμπ στα αμερικανικά πανεπιστήμια, πέρα από τα ανθρώπινα δράματα που δημιουργούν (έχω φοιτήτριες που δεν ξέρουν ακόμα αν θα μπορέσουν να πάρουν την υποτροφία τους και φοιτητική βίζα για την Aμερική τον Αύγουστο), θέτουν πιο γενικά το ζήτημα του ελέγχου. Ολο και περισσότερο, νέες μορφές κυβερνοκρατορίας και βιοπολιτικής εξουσίας απαιτούν να ελέγξουν τις πιο δυναμικές πλευρές της δημόσιας σφαίρας, της διανόησης, της παραγωγής γνώσης, της τεχνολογικής και βιοτεχνολογικής έρευνας. Με τον Τραμπ αυτό φαίνεται με τρόπο ωμό. Στον κόσμο που προτείνει, πανεπιστήμιο σημαίνει: υπάκουοι φοιτητές, ταξική διαστρωμάτωση του επιπέδου διδασκαλίας, εργαλειοποιημένη και απολύτως εμπορευματοποιημένη έρευνα, επιτήρηση ιδεών, αναπαραγωγή status quo. Το πρόβλημα δεν είναι ότι ο ίδιος θέλει να την επιβάλει άγαρμπα και αμέσως, το πρόβλημα είναι ότι αυτή η εκδοχή πανεπιστημίου διαχέεται όλο και περισσότερο ως η μοναδική «ρεαλιστική» λύση για την έρευνα και την ανώτατη παιδεία σήμερα. Τούτο δείχνει, άλλωστε, και η διάθεση των προέδρων πολλών μεγάλων πανεπιστημίων της Αμερικής να διαπραγματευτούν εν τέλει με τον Τραμπ, αλλά και η ίδια η ιδέα ότι άλλες χώρες πρέπει τώρα κάπως να «εκμεταλλευτούν» αυτή την Εξοδο επιστημόνων, για τη δική τους οικονομική και τεχνοκρατική ευρωστία.

Που σημαίνει: αν πραγματικά θέλουμε να «επιστρέψουν» επιστήμονες από την Αμερική και άλλες χώρες που θα χτυπηθούν από την πολυοργανική πανεπιστημιακή και ερευνητική κρίση που έρχεται, θα πρέπει μάλλον να ενδυναμώσουμε ένα διαφορετικό μοντέλο επιστημονικής γνώσης, έρευνας και τεχνολογίας. Ανοιχτό, δημόσιο, δημοκρατικό, συμμετοχικό, απροϋπόθετο, ένα μοντέλο όπου το επιστημονικό παράδειγμα και το ερευνητικό ερώτημα (και όχι η κερδοφόρος δυνατότητά τους) να έχουν την απόλυτη προτεραιότητα, και η διάχυση της έρευνας να είναι προαπαιτούμενο. Είναι σε θέση η Ευρώπη (και μαζί της η Ελλάδα) να στηρίξει μια τέτοια εκδοχή επιστημονικής γνώσης και διδασκαλίας, που άλλωστε είναι και στις βασικές της διακηρύξεις; Και ταυτόχρονα: θα είναι έτοιμες όσες συμμετέχουν στα γρανάζια του σύγχρονου νεοκαπιταλιστικού πανεπιστημίου, να μπουν σε μια άλλη λογική εργασίας, αμοιβής και συνεργασίας; Είναι, σήμερα, καιρός για Ματαρόα;

Ο κ. Δημήτρης Παπανικολάου είναι καθηγητής Νεοελληνικών και Πολιτισμικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.