Μέσα στο γαλάζιο του Ιονίου και του Αιγαίου αλλά και στους απόκρημνους βράχους, δεκάδες ξωκλήσια και μοναστήρια αφιερωμένα στη Μεγαλόχαρη δεν ξεχωρίζουν μόνο για την πίστη των κατοίκων αλλά και για τις εικόνες που φυλάσσουν.
Απόκρημνα μοναστήρια και εικόνες που βρέθηκαν μες στο φως ή τη σιωπή, ναοί που αφηγούνται τα δικά τους θαύματα. Αλλες φτιαγμένες από κερί και μαστίχα, άλλες καλυμμένες με ασήμι και πολύτιμους λίθους, και κάποιες αποδιδόμενες σε Ευαγγελιστές, οι εικόνες αυτές δεν είναι απλώς αντικείμενα λατρείας αλλά και τεκμήρια της ιστορίας και της πολιτιστικής ταυτότητας του τόπου μας.
Ο Δεκαπενταύγουστος, η μεγάλη γιορτή του καλοκαιριού ή το Πάσχα του καλοκαιριού, όπως συνηθίζουν πολλοί να λένε, γίνεται η καλύτερη αφορμή για ένα οδοιπορικό σε ναούς και μονές όπου η τέχνη συναντά την παράδοση.
Εκεί όπου φυλάσσονται εικόνες μοναδικής αισθητικής αξίας και ιερά κειμήλια με βαθιές ιστορικές ρίζες και ζωντανή τεκμηρίωση, που διασώζουν τη μνήμη και τον πολιτισμό μέσα στους αιώνες.
Μονή Παναχράντου, Ανδρος
Γαντζωμένο στην πλαγιά του όρους Γερακώνες, στο χωριό Φάλλικα, κοντά στη Χώρα της Ανδρου, βρίσκεται το μοναστήρι της Παναγίας Παναχράντου, το οποίο γιορτάζει τον Δεκαπενταύγουστο. Το μοναστήρι, με ιστορία 10 και πλέον αιώνων, χτίστηκε από τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά κατά την επιστροφή του από την εκστρατεία κατά των Αράβων στην Κρήτη.
Στο εσωτερικό του φυλάσσεται η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, έργο που αποδίδεται στον Ευαγγελιστή Λουκά, μία από τις περίπου 70 εικόνες που του αποδίδονται. Σύμφωνα με τον θρύλο, πριν από το 960 μ.Χ. δύο μοναχοί έβλεπαν κάθε βράδυ ένα ισχυρό φως να αναδύεται από το σημείο όπου σήμερα βρίσκεται η μονή, και ανακάλυψαν την εικόνα μέσα σε σπηλιά κάτω από τους βράχους του όρους Γερακώνες.
Το ξυλόγλυπτο τέμπλο της Μονής Παναχράντου είναι από τα ωραιότερα της Ανδρου
Τη μετέφεραν στο κελί τους, αλλά την επόμενη νύχτα η εικόνα επέστρεψε στη σπηλιά, κάτι που συνέβη πολλές φορές. Αυτό ώθησε τους μοναχούς να εγκατασταθούν στο σημείο και να χτίσουν εκεί τον πρώτο ναό.
Η εικόνα θεωρείται ανεκτίμητη όχι μόνο ως ιερό προσκύνημα αλλά και λόγω της ιστορικής και καλλιτεχνικής αξίας της. Είναι κατασκευασμένη από μείγμα κεριού και μαστίχας (κερομαστίχα), μια σπάνια τεχνική που χρησιμοποιούνταν μέχρι τον 6ο μ.Χ. αιώνα.
Στη βιβλιοθήκη της Μονής φυλάσσονται αρχαίοι κώδικες και πατριαρχικά σιγίλια. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο είναι από τα ωραιότερα του νησιού και στην είσοδο της εκκλησίας υπάρχει μαρμάρινη, ανάγλυφη παράσταση του Ευαγγελισμού, χρονολογούμενη το 1602. Στην εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονα φυλάσσεται η κάρα του Αγίου, ο οποίος είναι αγιογραφημένος στην κόγχη και στον πρόναο.
Παναγία Χοζοβιώτισσα, Αμοργός
Λαξευμένο κυριολεκτικά μέσα στον βράχο, σε υψόμετρο 300 μέτρων πάνω από το Αιγαίο, το μοναστήρι της Παναγίας Χοζοβιώτισσας στην Αμοργό εντυπωσιάζει με την τοποθεσία και την αρχιτεκτονική του.
Ο ναός, ορατός κυρίως από τη θάλασσα, έχει χαρακτηριστεί από ποιητές και φωτογράφους «το ακρότατο μοναστήρι του Αιγαίου» και παραμένει ένα από τα πλέον εμβληματικά προσκυνήματα του Αρχιπελάγους.
Η παράδοση λέει πως η εικόνα της Παναγίας της Χοζοβιώτισσας έφτασε στην Αμοργό από τα Χόζοβα της Παλαιστίνης κατά τη διάρκεια της Εικονομαχίας
Χτισμένο το 1088 επί Αλεξίου Α’ Κομνηνού, αποτελεί σύμβολο του νησιού, αν και είναι αφιερωμένο στα Εισόδια της Θεοτόκου και όχι στον Δεκαπενταύγουστο. Η παράδοση λέει πως η εικόνα της Παναγίας έφτασε από τα Χόζοβα της Παλαιστίνης κατά την Εικονομαχία και εντοπίστηκε στον όρμο της Αγίας Αννας.
Το κτίσμα έχει μήκος 40 μέτρα και πλάτος μόλις πέντε, με οκτώ ορόφους και χαρακτηριστικά ενετικής τεχνοτροπίας. Στο εσωτερικό φυλάσσονται δύο ενεπίγραφες εικόνες βυζαντινής αισθητικής, χωρίς πολύτιμες επενδύσεις αλλά με ιδιαίτερη ιστορική αξία και εικονογραφική βαρύτητα. Η λιτή μεγαλοπρέπειά της έχει εμπνεύσει ποιητές, καλλιτέχνες και φωτογράφους, μετατρέποντας τη μονή σε εικαστικό και πνευματικό τοπόσημο του Αιγαίου.
Μονή Παναγίας Ελωνας, Λεωνίδιο
Το μοναστήρι της Παναγίας της Ελωνας είναι χτισμένο μέσα στον κατακόκκινο βράχο του Πάρνωνα, σε υψόμετρο 650 μέτρων, στο Λεωνίδιο και μοιάζει να αναδύεται μέσα από τη σιωπή του φαραγγιού του Δαφνώνα.
Η ίδρυση της μονής συνδέεται με ένα από τα πιο ζωντανά θαύματα της λαϊκής παράδοσης. Γύρω στο 1300, βοσκοί της περιοχής έβλεπαν επανειλημμένα ένα ανεξήγητο φως να τρεμοπαίζει στην πλαγιά. Οταν τελικά ανέβηκαν στο σημείο, με τη βοήθεια του τότε επισκόπου και των κατοίκων, εντόπισαν μια εικόνα της Βρεφοκρατούσας Παναγίας τοποθετημένη σε σπηλιά, μπροστά στην οποία έκαιγε καντήλι.
Η εικόνα της Παναγίας της Ελωνας αποδίδεται στον Ευαγγελιστή Λουκά και θεωρείται θαυματουργή. Είναι κατασκευασμένη σε ξύλο, με τεχνική που συνδυάζει κερί και μαστίχα
Η εικόνα θεωρείται θαυματουργή και αποδίδεται στον Ευαγγελιστή Λουκά, γεγονός που ενισχύει την ιστορική και πνευματική της βαρύτητα. Είναι κατασκευασμένη σε ξύλο, με τεχνική που συνδυάζει κερομαστίχα και αργότερα, επενδύθηκε με διακοσμητικό, χρυσό «πουκάμισο» και καλύφθηκε με ασημένια τάματα προσκυνητών. Η ανάγλυφη περιγραφή που υπάρχει στο ασημένιο εξαπτέρυγο πιστοποιεί την ιστορική συνέχεια της εικόνας.
Αρχικά χτίστηκε στο σημείο ένα μικρό εκκλησάκι, και λίγο αργότερα μοναχοί ανήγειραν τη μονή, που έκτοτε έγινε κέντρο προσκυνήματος για όλη την Αρκαδία. Το 2006 η εικόνα εκλάπη λίγες ημέρες μετά τον εορτασμό του Δεκαπενταύγουστου, προκαλώντας βαθιά συγκίνηση σε όλη τη χώρα.
Οι καμπάνες της περιοχής ήχησαν πένθιμα στην απουσία της και πανηγυρικά όταν, 38 ημέρες αργότερα, επέστρεψε στη θέση της με τιμές και πλήθος πιστών. Η μορφή της Παναγίας της Ελωνας έχει αποτυπωθεί σε σύγχρονες εικονογραφήσεις και αντίγραφα, ενώ το ίδιο το μοναστήρι, με τη θεαματική του ένταξη στο τοπίο, έχει εμπνεύσει καλλιτέχνες, φωτογράφους και δημιουργούς.
Παναγία Προυσιώτισσα, Καρπενήσι
Ανάμεσα στις κορυφές της Χελιδόνας και της Καλιακούδας, στο Καρπενήσι, δεσπόζει η μονή της Παναγίας Προυσιώτισσας. Χτίστηκε τον 9ο αιώνα μ.Χ. και αποτελεί διαχρονικό θρησκευτικό και εθνικό σύμβολο.
Η Παναγία Προυσιώτισσα στο Καρπενήσι χτίστηκε τον 9ο αιώνα μ.Χ. και αποτελεί διαχρονικό θρησκευτικό και εθνικό σύμβολο
Η εικόνα της Παναγίας, που αποδίδεται κι αυτή στον Ευαγγελιστή Λουκά, έφτασε στην περιοχή από την Προύσα της Μικράς Ασίας, σύμφωνα με την παράδοση, με θαυματουργό τρόπο κατά την περίοδο της Εικονομαχίας. Η εικόνα είναι ξυλόγλυπτη, βυζαντινής τεχνοτροπίας, και έχει καλυφθεί μεταγενέστερα με περίτεχνο ασημένιο κάλυμμα, το οποίο φέρεται να προσέφερε ο Γεώργιος Καραϊσκάκης ως τάμα, όταν φιλοξενήθηκε στη μονή για να θεραπευτεί από ασθένεια.
Μάλιστα, στο μουσείο φυλάσσονται και τα άρματά του. Στο προαύλιο της μονής συναντά κανείς τα «πατήματα της Παναγίας», σχήματα που μοιάζουν με ίχνη ποδιών επάνω σε κάθετο βράχο, για τα οποία ο θρύλος αναφέρει ότι ανήκουν στη Θεοτόκο.
Παναγιά Γοργόνα, Λέσβος
Στη Σκάλα Συκαμιάς, στη Λέσβο, σκαρφαλωμένο πάνω σε έναν βράχο στέκεται το μικρό εκκλησάκι της Παναγιάς της Γοργόνας, καλωσορίζοντας τους επισκέπτες και τους ψαράδες της περιοχής. Σύμφωνα με την παράδοση, το προσωνύμιο «Γοργόνα» δεν προέρχεται από την επίσημη αγιογράφηση, αλλά από μια τοιχογραφία που – σύμφωνα με την παράδοση – απεικόνιζε τη Μεγαλόχαρη με ουρά γοργόνας.
Η διαφορετική αυτή εικόνα της Παναγίας λέγεται ότι ενέπνευσε τον πεζογράφο Στράτη Μυριβήλη, γέννημα θρέμμα της Συκαμιάς, ο οποίος έγραψε το ομώνυμο μυθιστόρημα «Παναγιά η Γοργόνα» (1949).
Το μυθιστόρημα «Η Παναγιά η Γοργόνα» του Στράτη Μυριβήλη (εικονογράφηση εξωφύλλου: Μάριος Αγγελόπουλος). Ο γνωστός πεζογράφος εμπνεύστηκε από σχετική αγιογραφία που λέγεται ότι υπήρχε στο ομώνυμο εκκλησάκι στη Σκάλα Συκαμιάς στη Λέσβο
Παρότι η τοιχογραφία δεν υπάρχει πια, ο συμβολισμός της Παναγίας ως γοργόνας (μισή γυναίκα και μισή ψάρι), λειτούργησε ως γέφυρα ανάμεσα στο θείο και το θαλάσσιο στοιχείο. Μάλιστα, η απώλεια της εικόνας ενίσχυσε τον θρύλο της και την καθιέρωσε ως «εικόνα μνήμης». Εκτοτε, η Παναγιά η Γοργόνα αποτυπώθηκε σε καμβάδες, τουριστικές αφίσες και εικονογραφήσεις, αναδεικνύοντας τη δύναμη μιας εικόνας-μνήμης που ξεπερνά τα όρια της αγιογραφικής τυπολογίας.
Παναγία Κανάλα, Κύθνος
Ο νοτιοανατολικός κόλπος της Κύθνου κρύβει στην αγκαλιά του την Παναγία την Κανάλα, πολιούχο του νησιού και προστάτιδα των ναυτικών. Η εικόνα της, έργο του 17ου αιώνα και φιλοτεχνημένη από τον κρητικό αγιογράφο Εμμανουήλ Σκορδίλη, ξεχωρίζει για τη στάση της Θεοτόκου σε προσευχή, μια εικονογραφία σπάνια και κατανυκτική.
Η Παναγιά η Κανάλα στην Κύθνο
Η παράδοση λέει πως η εικόνα βρέθηκε από ψαράδες στη θάλασσα, εκεί όπου σήμερα στέκει το προσκυνητάρι της, συνοδευόμενη από φως που ανέδυε μέσα απ’ το νερό. Το ιερό θεωρείται θαυματουργό, με αναφορές σε σωτηρίες πλοίων και θεραπευτικές επεμβάσεις.
Κάθε Δεκαπενταύγουστο η λιτανεία της εικόνας γίνεται στη θάλασσα, με βάρκες στολισμένες και κόσμο να ακολουθεί πεζή από τους γύρω οικισμούς, σε μια από τις πιο συγκινητικές εκδηλώσεις πίστης και θαλασσινής ευλάβειας των Κυκλάδων.
Παναγία Τουρλιανή, Μύκονος
Στην Ανω Μερά της Μυκόνου, μακριά από τη βοή της χώρας και τα φώτα του κοσμοπολίτικου νησιού, απλώνεται η κατανυκτική σιγή της Μονής Παναγίας Τουρλιανής. Ιδρύθηκε το 1542 από μοναχούς της Πάρου και ανακαινίστηκε στα μέσα του 18ου αιώνα, με τη συνδρομή του Οσίου Ιγνατίου του Βαλεριανού. Στην καρδιά της φιλοξενεί την εικόνα της Παναγίας Τουρλιανής, που η παράδοση λέει πως βρέθηκε θαυματουργικά στον όρμο του Τούρλου, και συνδέεται με παλαιότερη μονή στη θέση του ναού.
Η Μονή της Παναγίας Τουρλιανής στη Μύκονο ιδρύθηκε το 1542
Η εικόνα θεωρείται θαυματουργή και έχει καλυφθεί με ασημένια επένδυση και πλήθος αφιερωμάτων. Η παράδοση τη θέλει κι αυτή φιλοτεχνημένη από τον Ευαγγελιστή Λουκά, και μάλιστα ως θαυματουργό δώρο προς το νησί της Μυκόνου. Ξεχωρίζει όμως και το ξυλόγλυπτο τέμπλο του καθολικού, φιλοτεχνημένο το 1775 από τηνιακούς τεχνίτες, με μικρογλυπτικές παραστάσεις από τη ζωή του Χριστού και της Θεοτόκου.
Παναγία Σπηλιανή, Σάμος
Πάνω από το Πυθαγόρειο της Σάμου, λαξευμένη μέσα σε σπήλαιο στον λόφο της Καστρίτσας, δεσπόζει η Μονή της Παναγίας Σπηλιανής. Το εκκλησάκι, αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, βρίσκεται στο εσωτερικό φυσικής σπηλιάς μήκους 120 μέτρων, δημιουργώντας ένα μοναδικό σκηνικό λατρείας που συνδυάζει πίστη, φύση και σιωπή.
Η εικόνα της Παναγίας, φιλοτεχνημένη σε πέτρα, καλυμμένη με ασημένια επένδυση, είναι έργο μεταβυζαντινής τεχνοτροπίας και θεωρείται θαυματουργή.
Κατά την τοπική παράδοση, η εικόνα είχε κλαπεί και βρέθηκε από ψαράδες σε θαλάσσια σπηλιά, ενώ άλλες μαρτυρίες τη συνδέουν με αρχαίο ιερό αφιερωμένο στη θεά Αρτέμιδα, δημιουργώντας μια συμβολική συνέχεια της γυναικείας θεότητας στον ίδιο τόπο. Η Παναγία Σπηλιανή τιμάται ιδιαίτερα τον Δεκαπενταύγουστο, όταν το μοναστήρι γεμίζει προσκυνητές.
