«Η Ακαδημία είναι το απαραίτητον συμπλήρωμα του Πανεπιστημίου. […] Το Πανεπιστήμιον παρασκευάζει τους επιστήμονας, αλλ’ η Ακαδημία δημιουργεί επιστήμην. Εκείνο προετοιμάζει τους ικανούς εργάτας, αλλ’ αυτή χρησιμοποιεί αυτούς εις το έργον. Αυτή είναι ο νους, όστις ως αρχιτέκτων εμπνέει και ποδηγετεί τους εργάτες της επιστήμης και της τέχνης κατά μέθοδον και σύστημα, συμφώνως προς την κατάστασιν τούτων και αναλόγως προς τας ανάγκας του τόπου».

Με τα λόγια αυτά ο Δημήτριος Αιγινήτης (Πρακτικά της Ακαδημίας, 1926) προσδιόριζε τον χαρακτήρα του νέου ιδρύματος: πρωτίστως ερευνητικός. Ηταν το πρώτο ερευνητικό ίδρυμα της χώρας, και προικίστηκε αμέσως με ερευνητικά προγράμματα που βρίσκονταν σε εξέλιξη: το Ιστορικόν λεξικόν της ελληνικής γλώσσης, μια πρωτοβουλία του γλωσσολόγου Γεώργιου Χατζιδάκι, ιδρυμένη το 1908 που έχει καταστεί δημόσια υπηρεσία το 1914, με σκοπό τη σύνταξη του ενός ιστορικού λεξικού της νέας ελληνικής, της κοινής και των διαλέκτων, και το ιδρυμένο το 1918 από τον Νικόλαο Πολίτη Λαογραφικό Αρχείο.

Δίπλα σε αυτά, το 1929, η Ακαδημία ιδρύει το Αρχείον του Ελληνικού Δικαίου και το 1930 το Μεσαιωνικόν Αρχείον, προκειμένου να δρομολογήσει τη σύνταξη λεξικού της μεσαιωνικής ελληνικής.

Σε αυτά τα πρώτα χρόνια που θεμελιώνονται οι ερευνητικές υποδομές και τα ενδιαφέροντα της Ακαδημίας, οι ερευνητές της ξεκινούν αρχαιολογικές ανασκαφές για την ανακάλυψη της Ακαδημίας του Πλάτωνα, καταγράφουν και εκδίδουν τα ψηφιδωτά της Ελλάδας και συμμετέχουν σε επιτροπές για την αντικατάσταση των ξενόφωνων τοπωνυμίων με ελληνικές λέξεις. Στους χώρους των θετικών επιστημών διοργανώνουν αποστολές για τη χαρτογράφηση του ελληνικού χώρου και την καταγραφή των ηφαιστείων, συντάσσουν εκθέσεις για τη γεωργική πολιτική του κράτους και την αξιοποίηση γεωργικών προϊόντων στη βιομηχανία, εγκαινιάζουν πρωτοβουλίες για τη σύνταξη Λεξικού επιστημονικών και τεχνικών όρων.

Ο πρώτος τόμος από το «Ιστορικόν Λεξικόν της Νέας Ελληνικής Γλώσσης της τε Κοινώς Ομιλουμένης και των Ιδιωμάτων»

Ιστορικό λεξικό, γλώσσα και λεξικά

Στον Μεσοπόλεμο η έμφαση είναι στην καταγραφή και μελέτη της γλώσσας, στην Ιστορία, στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Πολύ έχει συζητηθεί το Ιστορικόν Λεξικόν της Νέας Ελληνικής Γλώσσης της τε Κοινώς Ομιλουμένης και των Ιδιωμάτων (ΙΛΝΕ), το εξαιρετικά φιλόδοξο έργο που αποσκοπεί να περιγράψει την ομιλουμένη νέα ελληνική σε όλες της ποικιλίες της από τις αρχές του 19ου αιώνα ως σήμερα.

Για την ώρα, οι δημοσιευμένοι τόμοι του σταματούν στο γράμμα Δ. Στο μεταξύ, κυκλοφόρησε σε επιμέλεια του μετέπειτα ακαδημαϊκού γλωσσολόγου Χριστόφορου Χαραλαμπάκη το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας (2014), που έχει ήδη αποκτήσει τη δωρεάν ηλεκτρονική του έκδοση, με 75.500 λήμματα, η οποία θα αναθεωρείται και θα εμπλουτίζεται.

Είναι ένα ζήτημα εάν και πότε θα ευτυχήσουν οι ομιλητές της ελληνικής να έχουν αποπερατωμένο το Ιστορικόν Λεξικόν, ωστόσο έχει ενδιαφέρον η λειτουργία του γλωσσικού αποθέματος του λεξικού αυτού ως μήτρας έκδοσης επιμέρους ειδικών διαλεκτικών λεξικών, χρησιμότερων στη διάσωση διαλέκτων που χάνονται.

Είναι ήδη έτοιμο και ηλεκτρονικά διαθέσιμο σε όλους το τρίτομο Ιστορικό λεξικό των ιδιωμάτων της Καππαδοκίας, του οποίου κυκλοφορεί τυπωμένος ο πρώτος τόμος (2024) και αναμένεται να ακολουθήσουν οι επόμενοι δύο, μια νέα προσθήκη στη σειρά διαλεκτικών λεξικών της Ακαδημίας Αθηνών, του Λεξικού της Τσακωνικής Διαλέκτου (1986-1987) και του Ιστορικού Λεξικού των Ελληνικών Ιδιωμάτων της Κάτω Ιταλίας (1984-1992).

To ξεφυλλίζουμε αναζητώντας λέξεις που μας μεταφέρουν σε μέρες γιορτινές άλλων τόπων κι άλλων εποχών. Χριστόπασκα έλεγαν τα Χριστούγεννα στα Φλογητά και Δωδεκάρι το Δωδεκαήμερο. Πασχαλιάζω στη Μαλακοπή σήμαινε περνώ τα Χριστούγεννα. Αλειμματερό, ένα είδος πίτας με βούτυρο που ζυμώνεται την παραμονή της Πρωτοχρονιάς ή των Φώτων, έτρωγαν στα Φάρασα. Τσιφούτης ή Σιφούτης ονομαζόταν σε περιοχές της Καππαδοκίας ο δαίμονας των Χριστουγέννων, ο καλικάντζαρος, του οποίου το ομοίωμα έκαιγαν την παραμονή των Φώτων. Αλακατσάνο έλεγαν τον καλικάντζαρο στην Αξό και κατσιβέλι στην Τελμησσό (π.χ., Επεσαν κατόπ’σα τ’ δυο κατσιβέλια = Τον ακολούθησαν δύο καλικάντζαροι).

Ο πρώτος τόμος από το Ιστορικό Λεξικό των Ιδιωμάτων της Καππαδοκίας, πόνημα του Κέντρου Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων

Στον αντίποδα, με έμφαση στο παρόν και στο καινούργιο, το Kέντρον Eρεύνης Eπιστημονικών Ορων και Nεολογισμών, ιδρυμένο από το 1966, προορισμό έχει να καταγράψει τους νεολογισμούς της νεοελληνικής (π.χ., υπερτουρισμός, δικαιωματισμός, δικαιωματιστής, φυλομετάβαση) και να προτείνει ελληνικούς όρους για την αντικατάσταση ξενόγλωσσων νεολογισμών (π.χ., ρομπότ-συνομιλητής για το chatbot, βιοπαρείσφρηση για το biohacking) κ.ά. Σε συνεργασία με άλλους φορείς που ασχολούνται με τη γλώσσα, σχεδιάζει προγράμματα για την αλληλεπίδραση με φυσικούς ομιλητές και την αλίευση νεολογισμών από διάφορους γλωσσικούς τομείς και διάφορα υφολογικά επίπεδα.

Πρακτικά, πραγματείες και εκδόσεις

Ολη αυτή η ερευνητική δραστηριότητα κοινοποιήθηκε στην κοινωνία και στο κοινό των ερευνητών μέσα από τακτικές εκδόσεις. Τα πεπραγμένα της Ακαδημίας, και κυρίως οι επιστημονικές ανακοινώσεις που γίνονται στις συνεδρίες της, δημοσιεύονται στη σειρά των Πρακτικών, που αποτελούν πολύτιμη πηγή για την Ιστορία της Ακαδημίας.

Στη σειρά «Πραγματείαι» εκδίδονται αυτοτελείς μελέτες ακαδημαϊκών, στη σειρά «Μνημεία της Ελληνικής Ιστορίας» δημοσιεύονται αρχειακές ιστορικές πηγές και στην «Ελληνική Βιβλιοθήκη» αρχαία κείμενα με νεοελληνική μετάφραση, εισαγωγή και σχόλια. Εδώ κυκλοφόρησε και η αναντικατάστατη για χρόνια έκδοση της Ποιητικής του Αριστοτέλη από τον Σίμο Μενάρδο με εισαγωγή και σχόλια του Ιωάννη Συκουτρή. Ψηφιοποιημένες σήμερα στο ψηφιακό αποθετήριο της Ακαδημίας (digitallibrary.academyofathens.gr) οι εκδόσεις αυτές είναι ελεύθερα προσβάσιμες σε κάθε μελετητή.

Kέντρα έρευνας

Σήμερα τα 17 Κέντρα της Ακαδημίας Αθηνών καλύπτουν τομείς γνώσης στις ανθρωπιστικές επιστήμες (Nεώτερη Eλληνική Iστορία, Eλληνική και Λατινική Γραμματεία, Aρχαιολογία, Eλληνική Φιλοσοφία, Eπιστημονική Ορολογία και Nεολογισμοί, Eλληνική Kοινωνία, Bυζαντινή και Mεταβυζαντινή Tέχνη, Nεοελληνική Tέχνη, Aρχιτεκτονική), στις κοινωνικές (Διεθνείς και Συνταγματικοί Θεσμοί, Oικονομικές Mελέτες), και στις θετικές επιστήμες (Aστρονομία, Kλιματολογία, Mαθηματικά, Φυσική, Mηχανική, Πληροφορική, στρατιωτικά και αμυντικά θέματα).

Η διαδρομή τους στον χρόνο και η προσφορά τους παρουσιάστηκε κατά την εκατονταετηρίδα της Ελληνικής Επανάστασης στον τόμο Το έργο και η προσφορά των ερευνητικών Κέντρων, Γραφείων και Ιδρυμάτων της Ακαδημίας Αθηνών (εκδ. Ακαδημίας Αθηνών, 2021). Απαιτείται ειδική κατάρτιση για να σχολιάσουμε το έργο του Κέντρου Ερευνών Αστρονομίας και Εφηρμοσμένων Μαθηματικών που συστάθηκε το 1959, του Κέντρου Ερεύνης Φυσικής της Ατμοσφαίρας και Κλιματολογίας που λειτουργεί από το 1979, το έργο του Κέντρου Διαστημικής Ερευνας και Τεχνολογίας που ιδρύθηκε το 2023 ή του Ιδρύματος Ιατροβιολογικών Ερευνών (ΙΙΒΕΑΑ) για το οποίο καμαρώνει η Ακαδημία.

Από αριστερά: Ο καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας Σωκράτης Κουγέας, ο (νεαρός) Κωστής Παλαμάς, ο καθηγητής Λατινικής Φιλολογίας Σπυρίδων Σακελλαρόπουλος και ο Νικόλαος Πολίτης με τον μεγεθυντικό φακό

DARIAH και PARTHENOS

Αξιοσημείωτη στον χώρο των ψηφιακών ανθρωπιστικών σπουδών είναι η συμμετοχή της Ακαδημίας Αθηνών στην Ψηφιακή Ερευνητική Υποδομή για τις Τέχνες και τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (DARIAH) που αποσκοπεί στην ενίσχυση και στην υποστήριξη της ψηφιακής έρευνας και διδασκαλίας στις τέχνες και τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Συγκεντρώνοντας ένα δίκτυο ανθρώπων, τεχνογνωσίας, πληροφοριών, γνώσεων, περιεχομένου, μεθόδων, εργαλείων και τεχνολογιών από τις χώρες-μέλη του δικτύου αναπτύσσει, συντηρεί και λειτουργεί μια υποδομή για την υποστήριξη ερευνητικών πρακτικών που βασίζονται στις Τεχνολογίες της Πληροφορίας και των Επικοινωνιών και βοηθά τους ερευνητές στη χρήση τους για τη δημιουργία, την ανάλυση και την ερμηνεία ψηφιακών πόρων.

H Ακαδημία Αθηνών μετέχει επίσης στην ευρωπαϊκή ερευνητική υποδομή PARTHENOS, με στόχο τη δημιουργία ενός κοινού οικοσυστήματος για την υποστήριξη της έρευνας στις ανθρωπιστικές επιστήμες, τη γλώσσα και την πολιτιστική κληρονομιά μέσω ευφυϊών και καινοτόμων εργαλείων και τη διευκόλυνση των ερευνητών στη χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών.

Το ακρωνύμιο, από τις λέξεις «Pooling Activities, Resources and Tools for Heritage E-research Networking, Optimization and Synergies», αντλεί την έμπνευσή του από το όνομα της Αθηνάς Παρθένου, της θεάς της σοφίας, της έμπνευσης και του πολιτισμού. Αυτές οι ψηφιακές υποδομές και εφαρμογές, που γίνονται όλο και πιο γνωστές στο κοινό των νέων ερευνητών, τοποθετούν την Ακαδημία Αθηνών στο σταυροδρόμι μεταξύ της διατήρησης και μελέτης του παρελθόντος αλλά και της ανάπτυξης εργαλείων και εφαρμογών για τη διευκόλυνση των ελλήνων ερευνητών στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης.

Ο κανονισμός και το ερώτημα

Παράλληλα, η Ακαδημία Αθηνών ετοιμάζεται να γιορτάσει τα εκατόχρονά της με μια έκθεση και με έναν νέο κανονισμό λειτουργίας, που ισχύει από τον Ιούλιο του 2024, εκσυγχρονίζοντας τις διαδικασίες εκλογής τακτικών μελών· πλέον, η τρίτη ψηφοφορία, αν οι υποψήφιοι είναι περισσότεροι των δύο, διεξάγεται μεταξύ των δύο επικρατέστερων και όχι μεταξύ όλων των υποψηφίων, όπως συνέβαινε μέχρι πρότινος, καταλήγοντας πολύ συχνά σε άγονες προκηρύξεις.

Το ερώτημα είναι αν η Ακαδημία θα ανοίξει τις πόρτες της σε περισσότερες γυναίκες. Μόλις έξι γυναίκες έχουν εκλεγεί μέλη της μέχρι σήμερα. «Δεν υπάρχουν υποψήφιες» σχολιάζει στο «Βήμα» ο απερχόμενος πρόεδρος της Ακαδημίας Μιχάλης Τιβέριος – ο οποίος σε λίγες μέρες θα παραδώσει τη σκυτάλη στον πολιτικό επιστήμονα Νικηφόρο Διαμαντούρο –, «πράγμα κατανοητό για τα προπολεμικά χρόνια, αλλά άξιο απορίας από τη δεκαετία του 1950 και εξής, όταν οι γυναίκες πληθαίνουν στους χώρους της επιστήμης και στο πανεπιστήμιο».

Την εξωστρέφειά της και τους δεσμούς συνοχής με τους υποτρόφους της ενισχύει με τον νεοϊδρυθέντα Σύλλογο Υποτρόφων Ακαδημίας. «Δεν είναι αντιληπτό στο ευρύ κοινό το μεγάλο έργο της Ακαδημίας στην υποστήριξη νέων επιστημόνων. Το διάστημα 2012-2018 διατέθηκαν σε υποτροφίες 2,5 εκατομμύρια ευρώ» προσθέτει ο ίδιος.

Ο πρώην πρωθυπουργός Λουκάς Παπαδήμος και ο πρώην Πρόεδρος της Δημοκρατίας Προκόπης Παυλόπουλος είναι δύο από τα πρόσφατα παραδείγματα ακαδημαϊκών που βρέθηκαν σε σημαντικά δημόσια αξιώματα. Φωτ: INTIME/ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΖΑΜΑΡΟΣ

Η συνεργασία με τη Βουλή

Με ενθουσιασμό μιλάει για το μνημόνιο συνεργασίας που υπέγραψε η Ακαδημία με τη Βουλή των Ελλήνων, σύμφωνα με το οποίο η Βουλή μπορεί να ζητεί τη γνωμοδότηση των μελών της Ακαδημίας Αθηνών για οποιοδήποτε επιστημονικό θέμα κρίνει πως πρέπει να έχουν ενημέρωση οι βουλευτές, και η Ακαδημία δεσμεύεται ότι θα απαντά σε εύλογο χρονικό διάστημα.

Η Ακαδημία, η οποία στα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της είχε αναλάβει ερευνητικές πρωτοβουλίες στους τομείς της γεωργίας και της βιομηχανίας που ήταν σημαντικοί για την ανάπτυξη της χώρας, τώρα επιστρέφει σε αυτόν τον ρόλο με έμμεσο τρόπο, συμβάλλοντας στην καλύτερη ενημέρωση των αρμοδίων να πάρουν πολιτικές αποφάσεις και να χαράξουν στρατηγικές.

«Ηδη ο Πρόεδρος της Βουλής ζήτησε τη γνώμη της Ακαδημίας για την ανανέωση του κανονισμού της Βουλής, και ποιος αρμοδιότερος να συμβουλέψει για θέματα τεχνητής νοημοσύνης από τον ακαδημαϊκό Χρίστο Παπαδημητρίου, καθηγητή της Επιστήμης των Υπολογιστών;» μας πληροφορεί ο πρόεδρος της Ακαδημίας.

Ακαδημία και ενεργός πολιτική ήταν άλλωστε χώροι που κατά καιρούς επικοινωνούσαν. Πολλά μέλη της διετέλεσαν βουλευτές και υπουργοί, ορισμένοι πρωθυπουργοί (Γεώργιος Αθανασιάδης-Νόβας, Αλέξανδρος Διομήδης, Ξενοφών Ζολώτας, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Λουκάς Παπαδήμος, Παναγιώτης Πουλίτσας) και τρεις Πρόεδροι της Δημοκρατίας (Μιχαήλ Στασινόπουλος, Κωνσταντίνος Τσάτσος, Προκόπης Παυλόπουλος).