H γενιά του Πολυτεχνείου στην Ελλάδα των σίξτις

Κωστής Κορνέτης
Τα παιδιά της δικτατορίας –
Φοιτητική αντίσταση, πολιτισμικές πολιτικές και
η μακρά δεκαετία του εξήντα στην Ελλάδα
Μετάφραση Πελαγία Μαρκέτου.
Εκδόσεις Πόλις, 2015,
σελ. 719, τιμή 24,99 ευρώ

Το βιβλίο του Κωστή Κορνέτη μελετά μια περίοδο της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας στην οποία πολύ πρόσφατα στράφηκε η ιστορική έρευνα. Εστιάζει στην περίοδο της χούντας με κύριο θεματικό άξονα τη φοιτητική και νεανική αντιδικτατορική δράση και τις φοιτητικές κινητοποιήσεις που κορυφώθηκαν με την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Πολλά είναι τα θέματα που θίγει αυτό το πλούσιο και πρωτότυπο βιβλίο. Αξίζει να επισημάνουμε τη διάδραση ανάμεσα στις τοπικές και διεθνείς διαστάσεις σε ό,τι αφορά τα νεανικά κινήματα, την εγγραφή και τη μελέτη της φοιτητικής και νεανικής διαμαρτυρίας στη διεθνή σκηνή της μακράς δεκαετίας του 1960 και την ανάδειξη των πολύπλοκων σχέσεων ανάμεσα στην πολιτική και στον πολιτισμό.

Το βιβλίο βασίζεται σε πλούσιο αρχειακό υλικό και τεκμήρια (αρχεία, εφημερίδες, ταινίες, φωτογραφικό υλικό κ.ά.). Αξιοποιείται όμως και ένας μεγάλος αριθμός προφορικών μαρτυριών και αφηγήσεων που αναδεικνύουν μέσα από τη μνήμη και τη βιωμένη εμπειρία δρώντων υποκειμένων της εποχής, ανδρών και γυναικών, τον τρόπο που έζησαν τα γεγονότα και τις εξελίξεις μιας ολόκληρης εποχής η οποία σημάδεψε τη ζωή τους αλλά και τον τρόπο που τα θυμούνται και τις σημασίες που τους αποδίδουν σήμερα.

Η μνήμη και η παρουσία του παρελθόντος στο παρόν αποτελούν κομβικά αντικείμενα του βιβλίου. Μεταξύ άλλων, το βιβλίο του Κορνέτη αποτελεί μια κριτική προσέγγιση των τρόπων κατανόησης της περίφημης «γενιάς του Πολυτεχνείου» σήμερα. Αυτή η διάσταση προσδίδει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο βιβλίο αφού η «γενιά του Πολυτεχνείου» αλλά και η «Μεταπολίτευση» έχουν βρεθεί στο επίκεντρο διαφιλονικούμενων αφηγημάτων στα χρόνια της κρίσης, ενώ δεν είναι σπάνια η μετατόπιση απο την πλήρη εξιδανίκευση στην απόλυτη δαιμονοποίησή τους.

Ο Κορνέτης αποστασιοποιείται πλήρως από τις στερεοτυπικές ερμηνείες της ιστορίας αλλά και από τη «μνημονική κατασκευαστική» της Μεταπολίτευσης, η οποία δημιούργησε και αναδημιούργησε τη «γενιά του Πολυτεχνείου». Σκάβει βαθιά σε μνήμες και αφηγήσεις. Με ιδιαίτερη ευαισθησία και οξυδέρκεια κατορθώνει να αναδείξει εικόνες, σκέψεις και συναισθήματα μιας εποχής μέσα από τις μαρτυρίες ανθρώπων που ήταν νέοι και νέες, βίωναν με ένταση όσα συνέβαιναν γύρω τους και δρούσαν με μια ιδιαίτερη πολιτική ενέργεια. Αποτυπώνει έτσι τη νεανική κουλτούρα και την πολιτική εμπειρία των «ελληνικών σίξτις» προτού το «Πολυτεχνείο» και η «γενιά» του αποτελέσουν υλικό για τις πολλαπλές ιστορίες, επίσημες ή ανεπίσημες, της μεταπολιτευτικής Ελλάδας.

Πολύ ενδιαφέρουσες είναι οι «τεχνολογίες της μνήμης» που αναδεικνύονται στο βιβλίο. Πρόκειται για μια εποχή εξεικονισμένη μέσα από φωτογραφίες, ντοκιμαντέρ, επίκαιρα, οπτικοακουστικό υλικό. Πολλές φορές ακόμη και η πολιτική επιτελείται μέσω της εικόνας. Οι φωτογραφίες από δίκες, οι φωτογραφίες βασανισμένων ή συλληφθέντων, η κινηματογράφηση συγκεντρώσεων, κηδειών, ομιλιών αναδεικνύουν ένα ολόκληρο αρχείο εικόνων της εποχής το οποίο αναμφίβολα συμβάλλει στον τρόπο που οι άνθρωποι θυμούνται αλλά και κατανοούν τον εαυτό και την ιστορική εμπειρία τους. Η δε «ελεγχόμενη φιλελευθεροποίηση» του δικτατορικού καθεστώτος στην τελευταία φάση του λειτούργησε σε αντίθετη φορά από τις προθέσεις των δικτατόρων: αντί για σωφρονισμό, η εικόνα της αντιδικτατορικής αντίστασης έγινε η ίδια μέρος των αντιστασιακών πρακτικών.

Οι τεχνολογίες της εικόνας αποτελούν σημαίνουσες πολιτισμικές πρακτικές στη μακρά δεκαετία του ’60, ενώ συχνά προσδιορίζουν και την ίδια την πολιτική. Κεντρικό ρόλο κατέχει εδώ ο κινηματογράφος. Στην αφήγηση του Αντώνη Λιάκου κυριαρχούν η ιστορία της ταινίας «Οι γενναίοι του Μπρανκαλεόνε» και ο αντίκτυπός της στον τρόπο που ο ίδιος και οι σύντροφοί του κατανοούσαν την αντιστασιακή τους δράση. Η Κλεοπάτρα Παπαγεωργίου χρησιμοποιεί όρους θεάτρου και σκηνοθεσίας όταν αναφέρεται στην πολυχρωμία του ΕΚΚΕ. Η πολιτισμική σημασίατου κινηματογράφου αποτυπώνεται και στην ενότητα του βιβλίου «Ο κινηματογράφος ως όπλο», όπου αναλύονται πρακτικές όπως η ομαδική παρακολούθηση ταινιών, η κοινή εμπειρία, ο «διάλογος με την οθόνη» αλλά και ο «έρωτας των φοιτητικών κινημάτων με το σινεμά». Στα κεφάλαια «Το Κουνούπι και ο Ταύρος» και «Στα χαρακώματα του πολιτισμού» ο Κορνέτης αναλύει σε βάθος τις πυκνές και πολυσήμαντες σχέσεις του πολιτισμού με την πολιτική στον καιρό των «Παιδιών της δικτατορίας».

Πολύ ενδιαφέρουσες είναι επίσης οι επιτελέσεις του εαυτού μέσα από την ανατρεπτική επανοικειοποίηση της παράδοσης οι οποίες περιγράφονται με πολύ διεισδυτικό τρόπο στο βιβλίο. Εχουμε συνηθίσει ίσως να ταυτίζουμε τη χούντα με το γκροτέσκο φολκλόρ του «ελληνοχριστιανικού πολιτισμού», της φουστανέλας και του τσάμικου. Η παράδοση όμως είχε πολλά πρόσωπα και πολλές χρήσεις και νοήματα κατά τη συγκεκριμένη εποχή. Η ιδιαίτερη αμφίεση καλλιτεχνών, όπως η Μαρίζα Κωχ, με τα μακριά μαλλιά και τα μακριά φορέματα, τα ταγάρια και τα μαντίλια στις νεανικές εμφανίσεις και ορισμένες τοπικές φορεσιές όπως η κρητική ανέδειξαν μια ανατρεπτική σχέση με την παράδοση, ενώ πρόβαλλαν ως μορφές αντίστασης απέναντι στον γκροτέσκο «παραδοσιακό πολιτισμό»της χούντας. Αυτές οι εικόνες αναδεικνύονται ζωντανές μέσα από τις μνήμες των ανθρώπων. Παράλληλη λειτουργία έχει η υπονομευτική και ανατρεπτική χρήση των γνωστών ιατρικών μεταφορών του Παπαδόπουλου. «Κάτι μ’ αρρωσταίνει σ’ αυτή την πολιτεία» τραγουδούσε ο Δ. Σαββόπουλος βάζοντας την αίσθηση της εποχής μέσα στο ίδιο το σώμα.

Τα «Παιδιά της δικτατορίας» θυμούνται και μιλούν για τον εαυτό τους και την πολιτική με άλλους τρόπους από τις προηγούμενες γενιές της Αριστεράς, τις γενιές της ήττας στον Εμφύλιο, τις γενιές της σιωπής, του μαρτυρίου ή ακόμη τις γενιές της επίσημης κομματικής αφήγησης. Το βιβλίο δεν εξαντλείται βέβαια στις οργανώσεις τις Αριστεράς αλλά αυτές κατέχουν μια σημαντική θέση στην ανάλυση. Σε αυτό το πλαίσιο ο συγγραφέας κατορθώνει να αναδείξει τη σύνθετη ιστορική εμπειρία πίσω από τα αυτονόητα και τα στερεότυπα. Στα «Παιδιά της δικτατορίας» του Κωστή Κορνέτη αποτυπώνεται η ιδιαίτερη σχέση του (νεανικού) εαυτού με την πολιτική που χαρακτήρισε τα μακρά σίξτις. Η σημαντική ιστορία της ελληνικής φοιτητικής αντιδικτατορικής αντίστασης συναντιέται και διασταυρώνεται με μια πολύ σημαντική στιγμή της παγκόσμιας ιστορίας του 20ού αιώνα σε ένα συναρπαστικόβιβλίο.

Η κυρία Εφη Γαζή είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.