Το σώμα ενός άνδρα στηρίζεται με λουριά στην επίπεδη επιφάνεια μιας αλλόκοτης κάθετης κατασκευής. Η φωτογραφία έχει τη σκληρή ποιότητα της ντοκιμαντερίστικης λήψης. Στα χέρια, στην πλάτη, στα πόδια του νεκρού αντιστασιακού διακρίνονται τα φριχτά σημάδια των βασανισμών του. Αθήνα και Κατοχή, πιθανόν στα κρατητήρια της Ειδικής Ασφάλειας της Ελληνικής Χωροφυλακής στην οδό Ελπίδος. Κάπου μακρύτερα, νωρίτερα, στο ελληνοαλβανικό μέτωπο, ένας νεαρός άνδρας ντυμένος με τη στολή του στρατιώτη χαμογελάει πλατιά στον φακό της Βούλας Παπαϊωάννου. Ζει τον μύθο της εμπειρίας του στρατιώτη, του πολεμιστή ήρωα που μάχεται για τα ιδανικά της πατρίδας του. Το μικροσκοπικό ημερολόγιο του Ιωάννη Μεταξά είναι ανοιχτό στην ημερομηνία της 28ης Οκτωβρίου. Η Deutsche Nachrichten παρουσιάζει σε πρωτοσέλιδό της την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων στην Αθήνα. Αργότερα, παιδιά στο συσσίτιο του ΙΚΑ Πειραιώς. Κουπόνια για την οικονομική ενίσχυση της ΕΠΟΝ Αθηνών, μια αφίσα του Εργατικού ΕΑΜ ενάντια στην εθελοντική εργασία Ελλήνων στη Γερμανία. Η Λέλα Καραγιάννη, ο Κώστας Περρίκος, η Ηλέκτρα Αποστόλου, οι αγωνιστές του ΕΑΜ. Οι ήρωες της Αντίστασης. Και απέναντι σε αυτούς, οι ταγματασφαλίτες και οι δωσίλογοι.
Μπορεί να εκτεθεί ο πόλεμος του 1940; Εβδομήντα ένα χρόνια μετά την απελευθέρωση της Αθήνας από τους Γερμανούς, στις 12 Οκτωβρίου του 1944, η έκθεση «Αθήνα 1940-1944. Η πόλη και οι άνθρωποί της. Πόλεμος, Κατοχή, Αντίσταση, Απελευθέρωση» στη Δημοτική Πινακοθήκη, μέσα από ένα πλούσιο υλικό, 150 φωτογραφίες και ποικίλα άλλα τεκμήρια, αποδεικνύει ότι ήρθε η ώρα. Η έκθεση αποτελεί σημείο αναφοράς των εφετινών εκδηλώσεων για την απελευθέρωση της πόλης, η οποία θα εορταστεί με ιστορικούς περιπάτους, συναυλίες, προβολές ντοκιμαντέρ, ομιλίες και εκπαιδευτικά σεμινάρια.

«Μας εξυπηρετεί ως λαό και ως κοινωνία να ζούμε τα τελευταία εβδομήντα χρόνια ένα σημειωτόν στην 28η Οκτωβρίου, σαν να ταυτίζεται ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος της Ελλάδας με αυτήν»
σχολιάζει ο ιστορικός Τάσος Σακελλαρόπουλος, επιμελητής της έκθεσης μαζί με τους ιστορικούς Γιάννη Γκλαβίνα και Μενέλαο Χαραλαμπίδη. «Είναι μια ασφαλής εμμονή που εξυπηρετεί, όπως εξυπηρετεί να δείξουμε το σπίτι μας όπως ήταν όταν πρωτομπήκαμε σ’ αυτό. Αν δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε τη ζωή μέσα σε αυτό, με τα δυσάρεστα και τα πικρά και τα χαρούμενα, μένουμε στα θυρανοίξια. Οι Ελληνες επιλέξαμε να μείνουμε στα θυρανοίξια του πολέμου». Γίνονται πλέον συζητήσεις επανασημασιοδότησης της επετείου «σε μια προσπάθεια να εορταστεί πανηγυρικά η 28η Οκτωβρίου του 1944, δεκαέξι μέρες μετά την Απελευθέρωση, όταν έχουμε και το πρώτο διάταγμα της εν Ελλάδι πλέον κυβερνήσεως και όχι της εξόριστης ή της κατοχικής».

Κρατικά έγγραφα, προσωπικά σημειώματα, φωτογραφίες και καρτ ποστάλ, εφημερίδες και περιοδικά, αφίσες και προπαγανδιστικές προκηρύξεις, αντιστασιακές μπροσούρες, χάρτες, γραφήματα, κινηματογραφικά και θεατρικά προγράμματα, ηχητικά ντοκουμέντα και κινηματογραφικό υλικό αλλά και κατάλογοι εστιατορίων και άλλα τεκμήρια υλικού πολιτισμού από το Αρχείο της ΕΡΤ, τα Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ), τα Ιστορικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη, τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ) και το Πολεμικό Μουσείο, οργανώθηκαν σε μια αφήγηση σε οκτώ κεφάλαια η οποία αρχίζει από τον αγώνα στα αλβανικά βουνά και συνεχίζει με τη ζωή στην Αθήνα του πολέμου, την είσοδο των κατακτητών, την καθημερινότητα της Κατοχής, την πείνα και την αγωνία για την επιβίωση, για να περάσει στο μεγαλείο της Αντίστασης και στην αποχώρηση του γερμανικού στρατού κατοχής και να καταλήξει στη λύτρωση της Απελευθέρωσης. Γνωστό υλικό αλλά και υλικό το οποίο ήταν προσιτό κυρίως στους ιστορικούς παρουσιάζεται στο κοινό σε μια έκθεση που σκοπό έχει, όπως λέει ο Τάσος Σακελλαρόπουλος, «να συνδυάσει τα αποτελέσματα της έρευνας αλλά και το βίωμα και να απευθυνθεί τόσο σε εκείνους που έχουν άμεση μνήμη του πολέμου όσο και σε εκείνους που έχουν έμμεση μνήμη».
Εκ των ων ουκ άνευ ήταν η ενότητα για τον δωσιλογισμό. Στο σχετικό ταμπλό, μέσα από φωτογραφίες δράσης των ταγμάτων ασφαλείας, που προέρχονται από γερμανικά αρχεία, αναδεικνύεται τι σήμαινε για τους κατεχόμενους Ελληνες να είναι κάποιος συνεργάτης των Γερμανών. Ο Γιάννης Γκλαβίνας δείχνει ένα έγγραφο με την υπογραφή του Παναγιώτη Δεμέστιχα, υπουργού Εσωτερικών στην κυβέρνηση Τσολάκογλου, στο οποίο ζητεί από τους δημάρχους Αθηνών και Καλλιθέας να υποδείξουν άτομα για τη φρούρηση της γερμανικής τηλεφωνικής γραμμής. Τεκμήρια από το αρχειακό υλικό των ΓΑΚ για τις κατοχικές κυβερνήσεις εκτίθενται στο κοινό για πρώτη φορά. «Η ύπαρξη και μόνο τέτοιου υλικού έχει πολύ ενδιαφέρον, δείχνει ότι υπήρχε και λειτουργούσε ένας κρατικός μηχανισμός και αποκαλύπτει πώς διαχειρίζονταν την κατάσταση οι κατοχικές κυβερνήσεις» λέει ο ιστορικός.
Μέσα από παράνομες ταυτότητες, φωτογραφίες και σημειώματα προβάλλεται το εβραϊκό στοιχείο στην Αθήνα της Κατοχής. Οι γυναίκες της Αντίστασης μνημειώνονται σε αφίσες της ΕΠΟΝ. Τα τεκμήρια αφηγούνται την καθημερινότητα της ζωής στο αστικό κέντρο της Αθήνας με όλες της τις αντιφάσεις: ξυπόλυτα παιδιά ψάχνουν στα σκουπίδια για κάτι φαγώσιμο ενώ στο καμπαρέ «Κιτ-Κατ» στη Βουκουρεστίου και στο εστιατόριο «Ιντεάλ» σερβίρονται λιχουδιές στους γερμανούς στρατιώτες και σε έντυπα της εποχής καταχωρίζονται διαφημίσεις για μαρμελάδες και οδοντόκρεμες.
Πρωταγωνίστρια της έκθεσης η Αθήνα, πόλη-τρόπαιο για τους Γερμανούς της Βέρμαχτ, οι οποίοι φωτογραφίζονται κορδωμένοι κάτω από το Ερέχθειο, κέντρο οργάνωσης της Αντίστασης αλλά και τόπος διεκδίκησης. Το κέντρο της πόλης διεκδικεί μετά την αποχώρηση των κατακτητών «πρώτα ο μόλις ελευθερωμένος Ελληνας. Κυριαρχούμε εμείς στο κέντρο της πόλης σε σχέση με τον ζόφο, τον φόβο, την καταστροφή και την απειλή που υπήρχαν μέχρι πριν από μερικές ώρες» επισημαίνει ο Τάσος Σακελλαρόπουλος. «Ταυτόχρονα όμως, στην ανάπτυξη αυτής της διεκδίκησης μπαίνει και η εσωτερική διεκδίκηση μεταξύ των παρατάξεων της Αντίστασης σε ποιον ανήκει το κέντρο της πόλης, άρα το κέντρο της χώρας, στο πλαίσιο των συγκρούσεων που έχουν ήδη αρχίσει αρκετούς μήνες πριν. Αν παρατηρήσει κάποιος προσεκτικά το ταμπλό της Απελευθέρωσης βλέπει τους διαδηλωτές με διαφορετικά ρούχα, άλλα φορούν τα παιδιά του κέντρου, οι αστοί, άλλα φορούν τα παιδιά των ανατολικών και δυτικών συνοικιών, οι «επισκέπτες-διεκδικητές» του κέντρου. Οπως σε όλες τις μεγάλες κρίσεις, όταν τα πράγματα παύουν την ανάγκη της μέγιστης ομοψυχίας, διακρίνουμε ήδη τη διαίρεση που έρχεται».

info:

Η έκθεση «Αθήνα 1940-1944. Η πόλη και οι άνθρωποί της. Πόλεμος, Κατοχή, Αντίσταση, Απελευθέρωση» θα λειτουργεί ως τις 31 Οκτωβρίου στη Δημοτική Πινακοθήκη (Λεωνίδου και Μυλλέρου, Μεταξουργείο): Τρ. 10.00-21.00, Τετ. – Σαββ. 10.00-19.00, Κυρ. 10.00-15.00, Δευτ. κλειστά. Το πλήρες πρόγραμμα των εκδηλώσεων βρίσκεται στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://freeathens44.org

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ