Πρόσφατη έρευνα της GPO επιχείρησε να χαρτογραφήσει τον αντισυστημικό χώρο στην Ελλάδα, παρέχοντας πολύτιμες πληροφορίες για την ταυτότητα και τα χαρακτηριστικά του. Ο όρος «αντισυστημισμός» ερμηνεύεται διαφορετικά από τον καθένα, αλλά στην ουσία αναφέρεται στην αμφισβήτηση του κατεστημένου συστήματος και των κυρίαρχων θεσμών.
Ο αντισυστημισμός εμφανίζει ομοιότητες με τον λαϊκισμό, καθώς και οι δύο τάσεις εκφράζουν δυσαρέσκεια προς το πολιτικό και οικονομικό κατεστημένο, προβάλλοντας την ανάγκη για ριζική αλλαγή. Ωστόσο, η βασική τους διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι ο λαϊκισμός είναι πιο ευέλικτος και προσαρμόζεται στις πολιτικές συγκυρίες, ενώ ο αντισυστημισμός τείνει να είναι πιο ριζοσπαστικός και αμετακίνητος στις θέσεις του.
Η έρευνα έδειξε ότι το 42,6% των πολιτών αυτοπροσδιορίζονται ως αντισυστημικοί, το 37,4% ως συστημικοί, ενώ ένα 20% αποφεύγει να τοποθετηθεί. Τα υψηλά ποσοστά αντισυστημικής στάσης αντικατοπτρίζουν τη διαχρονικά χαμηλή εμπιστοσύνη των Ελλήνων στους θεσμούς, όπως καταγράφεται και στα στοιχεία του Ευρωβαρόμετρου.
Η τραγωδία στα Τέμπη ενίσχυσε περαιτέρω το αντισυστημικό αίσθημα, καθώς η απαίτηση για δικαιοσύνη – το κεντρικό σύνθημα των πολιτών – αντανακλά την πεποίθηση ότι η απονομή της δικαιοσύνης δεν είναι αυτονόητη. Επιπλέον, πολιτικές δηλώσεις που αμφισβητούν έμμεσα τη λειτουργία των θεσμών συμβάλλουν στην περαιτέρω απαξίωση της δικαιοσύνης και των κρατικών δομών συνολικά.
Επιχειρώντας κανείς να κωδικοποιήσει την αντίληψη των πολιτών σε μια κλίμακα από -2 (πολύ αντισυστημικό) έως 2 (πολύ συστημικό), καταλήγει σε μια σαφή απεικόνιση (γράφημα).
Από την ανάλυση των δεδομένων, προκύπτει ότι, αν και αρκετά κόμματα μπορούν να χαρακτηριστούν ως αντισυστημικά ή σχεδόν αντισυστημικά (όπως η Πλεύση Ελευθερίας, το ΚΚΕ, το ΜέΡΑ25, οι Σπαρτιάτες, η Νέα Αριστερά και η Ελληνική Λύση), μόνο η Πλεύση Ελευθερίας, το ΚΚΕ και το ΜέΡΑ25 θεωρούνται ξεκάθαρα αντισυστημικά από τους ίδιους τους αντισυστημικούς ψηφοφόρους.
Το ΠαΣοΚ και ο ΣΥΡΙΖΑ είναι κόμματα που θεωρούνται πιο πολύ συστημικά παρά αντισυστημικά. Η αντισυστημική ρητορική μπορεί να δυσαρεστεί μερικούς ψηφοφόρους τους, χωρίς ωστόσο να προσελκύει τους αντισυστημικούς πολίτες. Το γράφημα δείχνει αυτή ακριβώς την τάση.
Οι αντισυστημικοί πολίτες αναγνωρίζουν ως πραγματικά αντισυστημικά μόνο τρία κόμματα: την Πλεύση Ελευθερίας, το ΚΚΕ και το ΜέΡΑ25. Ολα τα υπόλοιπα θεωρούνται συστημικά. Αυτό σημαίνει ότι η συγκεκριμένη ομάδα δύσκολα θα βρει πολιτικό καταφύγιο στο ΠαΣοΚ, τον ΣΥΡΙΖΑ ή ακόμη και στην Ελληνική Λύση, εκτός αν αυτά τα κόμματα μετασχηματίσουν την ταυτότητά τους. Ωστόσο, οι περιστασιακές δηλώσεις δυσπιστίας προς το σύστημα δεν αρκούν για να επιτευχθεί ένας τέτοιος μετασχηματισμός.
Η εμπειρία της πλατείας Συντάγματος στο παρελθόν έδειξε ότι παρόμοιες δηλώσεις νομιμοποίησαν τον ΣΥΡΙΖΑ ως αντισυστημική δύναμη, αλλά ταυτόχρονα συνέβαλαν και στην άνοδο της Χρυσής Αυγής. Το ερώτημα, λοιπόν, παραμένει: μπορεί ένα κόμμα να αλλάξει την ταυτότητά του και να απορροφήσει τον αντισυστημικό χώρο χωρίς να διακυβεύσει την αξιοπιστία του;
Ο Φραντς Κάφκα έγραψε στα σημειωματάριά του: «Ενα κλουβί πήγε να βρει ένα πουλί». Αν θεωρήσουμε τον αντισυστημισμό ως το κλουβί και τα συστημικά κόμματα ως τα πουλιά, αντιλαμβανόμαστε την παγίδα στην οποία πέφτουν οι πολιτικοί σχηματισμοί που προσπαθούν να διαχειριστούν αυτή τη δυναμική χωρίς ξεκάθαρη στρατηγική.
Ο κ. Αντώνης Παπακώστας είναι πρώην υπεύθυνος του Ευρωβαρομέτρου στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
