Πολλοί, όταν ακούν τον Ερντογάν να μιλάει για τη διχοτόμηση της Κύπρου, ίσως πιστεύουν ότι αυτό συνιστά μια νέα στάση της Τουρκίας απέναντι στο Κυπριακό. Και όμως: Η διχοτόμηση της Μεγαλονήσου αποτελεί μια στρατηγική τουρκική επιδίωξη τουλάχιστον από το 1956, όπως προκύπτει από την έκθεση του Νιχάτ Ερίμ.
Ποιος ήταν ο Νιχάτ Ερίμ
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή και ας δούμε ποιος ήταν ο Νιχάτ Ερίμ (1912-1980): Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Αγκυρας και στέλεχος του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος, ο Ερίμ κλήθηκε από τον τότε τούρκο πρωθυπουργό Αντνάν Μεντερές να συντάξει έκθεση για τις νομικές πτυχές του κυπριακού ζητήματος.
Η αποκαλυπτική αυτή έκθεση (που παρουσιάστηκε από τον Νεοκλή Σαρρή στο βιβλίο του «Η άλλη πλευρά. Διπλωματική χρονογραφία του διαμελισμού της Κύπρου με βάση τουρκικές πηγές» και κυκλοφορεί σήμερα σε αυτοτελές τεύχος από τις εκδόσεις Ηλία Επιφανίου με τον τίτλο «Η απόρρητη έκθεση του Νιχάτ Ερίμ»), πράγματι παραδόθηκε στον Μεντερές τον Νοέμβριο του 1956.
Πέρα από τη σύνταξη των εκθέσεων για τις νομικές πτυχές του Κυπριακού, ο Νιχάτ Ερίμ διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στις διαπραγματεύσεις για το ζήτημα, ενώ μετά το πραξικόπημα του 1971 διετέλεσε και πρωθυπουργός της Τουρκίας. Φωτογραφία: Robert L. Knudsen/CC BY-SA 4.0
Ακολούθησε μια δεύτερη, συμπληρωματικού χαρακτήρα, έκθεση τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους. Ο Νιχάτ Ερίμ διαδραμάτισε έκτοτε καθοριστικό ρόλο στις διαπραγματεύσεις για το Κυπριακό, ενώ μετά το πραξικόπημα 1971 διετέλεσε και πρωθυπουργός της Τουρκίας, δολοφονήθηκε δε από την ένοπλη οργάνωση «Dev Sol» τον Ιούλιο του 1980.
Οι οδηγίες και οι ξένες δυνάμεις
Ο Ερίμ συνέταξε την έκθεσή του εντός πλαισίου που του τέθηκε από τον τούρκο πρωθυπουργό: «Ο Γενικός Γραμματέας Νουρί Μπιργκί ήταν εκεί. Και εκεί μου τα εξήγησαν καταλεπτώς. Θα εξετάσω τους φακέλους. Η πολιτική κατεύθυνση του πρωθυπουργού είναι η εξής:
1. Οι Αγγλοι να παραμείνουν στην Κύπρο.
2. Αν πρόκειται να φύγουν, η νήσος να μας αποδοθεί.
3. Αν τούτο δεν είναι δυνατό, να διχοτομηθεί.
4. “Αυτοδιοίκηση”.
5. Η μορφή που δεν επιθυμούμε διόλου: η απόδοση της Μεγαλονήσου στην Ελλάδα».
Συνεπώς, η διχοτόμηση της Κύπρου (που θα αναπτυχθεί στη συνέχεια) δεν ήταν μια προσωπική επιλογή του Ερίμ, αλλά μια στρατηγική επιλογή της τουρκικής κυβέρνησης, η οποία μάλιστα επιδοκιμαζόταν και από τις μεγάλες ξένες δυνάμεις, όπως προκύπτει από τις αφηγήσεις του Ερίμ: «Η Αμερική έστειλε στην Aγκυρα έναν απόστρατο στρατηγό. Εισηγήθη πλήρως τη διχοτόμηση, την (οποία ο Μεντερές) αποδέχτηκε. Ο στρατηγός αυτός ήταν φίλος του προέδρου Αϊζενχάουερ».
«Το καλύτερο όπλο κατά των Ελλήνων»
Είναι γνωστή η επιδεξιότητα της τουρκικής διπλωματίας και η πάγια τακτική της να ανοίγει συνεχώς ζητήματα μόνο και μόνο για να πετυχαίνει περισσότερα ανταλλάγματα στις διαπραγματεύσεις. Αυτό το παραδέχεται ουσιαστικά και ο ίδιος ο Ερίμ: Θα «πρέπει να λάβουν χώρα διμερείς διαπραγματεύσεις με την Ελλάδα προς συζήτηση όλων των θεμάτων που αφορούν τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. (…) Το αίτημά μας αυτό στη συνέχεια έχει αναπτυχθεί στους Αγγλους και τους Αμερικανούς κατά τρόπον περισσότερο ευκρινή: έχοντάς τους δηλαδή καταστήσει ενήμερους ότι πρόκειται να ληφθούν ανά χείρας τα θέματα της Δυτικής Θράκης, του Πατριαρχείου των Ελλήνων της Πόλης και ορισμένων νήσων του Αιγαίου. Αυτό κρίνεται πολύ εποικοδομητικό. Το καλύτερο όπλο μας κατέναντι των Ελλήνων είναι αυτά τα θέματα. Γιατί τώρα πλέον επέστη ο καιρός να γίνουν περισσότερο σαφείς εις τα εν λόγω θέματα».
Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής συνομιλεί στη Ζυρίχη με τον Αντνάν Μεντερές, τον άνθρωπο-κλειδί πίσω από την έκθεση Ερίμ
Με την επένδυση της «αυτοδιάθεσης»
Ο Ερίμ στη συνέχεια προσπαθεί να «επενδύσει» νομικά τη διχοτόμηση της Κύπρου μέσω της αρχής της αυτοδιάθεσης των λαών. Στην προσπάθειά του αυτή υιοθετεί μια διαστρεβλωμένη έννοια της αυτοδιάθεσης, η οποία ουσιαστικά δίνει τη δυνατότητα απόσχισης σε κάθε μειονότητα: «Η εξερεύνηση λύσεως και η διευθέτηση του προβλήματος σε μια μέση και συμπεφωνημένη λύση θα είναι αφενός μεν σύμφωνη προς τις αρχές της δικαιοσύνης, αφετέρου δε θα αποτελεί, κάτω από τις παρούσες συνθήκες, τη μόνη πολιτικά δυνατή διέξοδο. (…) Και η μέση αυτή λύση είναι η διχοτόμηση της Κύπρου (…) Η διχοτόμηση της Κύπρου (…) σημαίνει την εφαρμογή της αρχής της αυτοδιαθέσεως κατά τρόπον δίκαιο.
Και να γιατί: Ο πληθυσμός της Κύπρου μπορούμε να πούμε ότι αποτελείται από 481 χιλιάδες ορθοδόξους χριστιανούς ελληνόφωνους και 100 χιλιάδες τούρκους μουσουλμάνους. Το σύνολο των λοιπών στοιχείων ανέρχεται σε 10 χιλιάδες. Κατά συνέπεια στην Κύπρο ζουν η μία εντός της άλλης δύο διαφορετικές κοινότητες, δύο διάφορες ολότητες, δύο ενότητες (entité). Οταν θα γίνει μια κανονική διχοτόμηση, εκάστη των δύο αυτών διακεκριμένων κοινοτήτων πιθανότατα θα προτιμήσει την κυριαρχία του κράτους το οποίο θεωρεί σαν μητέρα-πατρίδα της. Δηλαδή τόσο η ελληνική κοινότητα όσον και η τουρκική κοινότητα θα κάμουν ελεύθερα χρήση του δικαιώματος της αυτοδιαθέσεώς τους. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, δεν θα τεθεί αναγκαστικά κάτω από την κυριαρχία ενός κράτους η μια μειονότητα, η οποία αποτελεί πλήρως μια ξεχωριστή ολότητα και το οποίο κράτος αρμόζει σε αυτήν, μόνο και μόνο γιατί τούτο αποτελεί τη βούληση της πλειοψηφίας».
Τι σημαίνουν πρακτικά οι ιδέες του Ερίμ; Οτι κάθε μειονότητα σε οποιοδήποτε κράτος θα μπορεί να επικαλείται την αρχή της αυτοδιάθεσης για να δημιουργεί ένα νέο, ανεξάρτητο κράτος. Είναι εύκολο να φανταστεί κανείς σε τι χάος θα οδηγούσε η εφαρμογή των παραδοχών αυτών, ιδίως στα Βαλκάνια αλλά και στην Εγγύς και Μέση Ανατολή.
Κυνικές αναφορές για τις ανταλλαγές
Η διχοτόμηση βέβαια προϋποθέτει ανταλλαγές πληθυσμών για τη δημιουργία εθνικά συμπαγών κρατών. Μάλιστα, ο Ερίμ συνοδεύει τις αναπτύξεις του με κυνικές αναφορές για «ανέσεις» (!) κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών: «Η αρχή της αυτοδιαθέσεως θα εφαρμοστεί διά της συγκεντρώσεως όλων των Ελλήνων στην ίδια περιοχή που θα εξασφαλιστεί η διαβίωσή των κάτω από τη διοίκηση της αρεσκείας των. Είναι αναπόφευκτη μια ανταλλαγή πληθυσμών, η οποία, πραγματουμένη σε μικρή κλίμακα και αναλογικά σε κοντινή απόσταση, θα διαφυλάξει το αυτό περιβάλλον και τις αυτές κλιματολογικές συνθήκες.
Δεν αποτελεί άσκοπη ταλαιπωρία η μετακίνηση μια μερίδας ανθρώπων προς τον σκοπό της μη καταπατήσεως του δικαιώματος της αυτοδιαθέσεως της τουρκικής κοινότητας, σήμερα ευρισκόμενης σε μειοψηφία, της παροχής δυνατοτήτων προς προάσπιση της ασφαλείας της Τουρκίας και της εξαφανίσεως μιας σοβούσης κρίσεως, η οποία και μελλοντικά μπορεί να ταλαιπωρεί από την ίδια πάντοτε αιτία. Κυρίως, εάν λάβει κανείς υπ’ όψιν του ότι η προτεινόμενη μετακίνηση των πληθυσμών θα γίνει με τα σημερινά τεχνικά μέσα και τις υπάρχουσες ανέσεις».
Η πρόφαση και οι πραγματικοί λόγοι
Ο προσεκτικός αναγνώστης της έκθεσης του Ερίμ δεν αργεί ωστόσο να διαπιστώσει ότι η αρχή της αυτοδιάθεσης είναι μόνο το προκάλυμμα και ότι οι πραγματικοί λόγοι της διχοτόμησης βρίσκονται αλλού: «Η υποστήριξη της ιδέας περί διχοτομήσεως της Κύπρου συντελείται με τη νομική και ανθρωπιστική αρχή της αυτοδιαθέσεως. Η πολιτική σκοπιμότητα που ενισχύει το σχέδιο αυτό είναι η ανάγκη να βρίσκεται η στρατιωτική ισχύς της νήσου σε στιβαρά και ανώτερα χέρια, προς προάσπιση των συμφερόντων και της ασφάλειας της Τουρκίας. (…) Λαμβάνοντας υπ’ όψιν μας την πιθανότητα της αποδοχής της προτάσεως περί διχοτομήσεως της Κύπρου, θα πρέπει από τούδε η Τουρκία να καθορίσει μέσω των αρμοδίων υπηρεσιακών παραγόντων, λαμβάνουσα υπ’ όψιν της τα στρατιωτικά, οικονομικά συμφέροντά της και τα συμφέροντα του τουρκικού πληθυσμού της Κύπρου, ποια μορφή διχοτομήσεως θα είναι προσφορότερη για αυτήν. (…)
Η περίπτωση που ουδέποτε θα δεχθεί η Τουρκία είναι η διάνοιξη της οδού για την προσάρτηση της νήσου στην Ελλάδα υπό το πρόσχημα της παροχής στους κατοίκους της Κύπρου του δικαιώματος της αυτοδιαθέσεως.
Τυγχάνει τόσο πρόδηλη η εγγύτης της Κύπρου, τόσο υλικώς όσο και πνευματικώς προς την πατρίδα μας, ούτως ώστε η εγκατάλειψη της νήσου στην Ελλάδα με την πρόφαση και μόνο της εφαρμογής της αυτοδιαθέσεως αποτελεί παραγνώριση, ακόμη και κλονισμό, της ζωτικής ανάγκης ασφαλείας της Τουρκίας που σήμερα μεν έχει 25.000.000 (1956), στο εγγύς όμως μέλλον θα έχει 30-40.000.000 πληθυσμό (…). Αλλωστε, το γεγονός κατά το οποίο η χώρα (δηλαδή η Territory) ευρίσκεται πολύ κοντά στην Τουρκία και έχει ζωτική σημασία για την ασφάλειά μας αποτελεί ειδική συνθήκη, που δεν μπορεί κανείς να παραβλέψει».
Οι επικίνδυνες ιστορικές συγκρίσεις
Το άτοπο των ιδεών του Ερίμ επιβεβαιώνεται και από τις ατυχείς ιστορικές συγκρίσεις του: «Η Αυστρία μετά τον Πρώτο και Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο έχει στερηθεί της νομικής δυνατότητας να ενωθεί με τη Γερμανία. Τα αίτια που έρχονται κατά νου για την Αυστρία υπάρχουν και πολύ περισσότερα αναφορικά με την Κύπρο. Οταν ένα πραγματικό έθνος και κράτος 8-10 εκατομμυρίων που βρίσκεται στο μέσο της Ευρώπης και που το σύνολό του μιλεί γερμανικά και θεωρείται ότι είναι γερμανικής καταγωγής δεσμεύεται με μια τέτοια φαλκίδευση, μπορούν να στερηθούν μέχρι τέλους της ανεξαρτησίας των το “τεράστιο” νησί της Κύπρου και τα μη ρωμαίικα στοιχεία που ζουν εκεί, επειδή αυτή είναι η επιθυμία της πρόσκαιρης πλειοψηφίας;».
Η εισβολή και οι ανθρώπινες ιστορίες
Ο Ερίμ είδε τις ιδέες του το 1974 να εφαρμόζονται στην πράξη με την τουρκική εισβολή και κατοχή του 38% περίπου του νησιού. Οχι ευτυχώς σε νομικό επίπεδο, αλλά στην πραγματικότητα μέσω της τουρκικής κατοχής η Κύπρος διχοτομήθηκε στρατιωτικά με την κατάφωρη παραβίαση των κανόνων του διεθνούς δικαίου. Ελπίζουμε όλα αυτά να αποτελέσουν σύντομα παρελθόν.
Μέχρι τότε, όμως, οι άνθρωποι της Κύπρου βιώνουν το δράμα τους. Πριν από μερικά χρόνια, ένας Κερυνιώτης μού διηγήθηκε με συγκλονιστικό τρόπο πώς μέσα σε λίγες ώρες το 1974 έχασε το σπίτι του, το βιος του και τη χαρά της παιδικής ηλικίας. Τον ρώτησα εάν έκτοτε επισκέφτηκε το παλιό του σπίτι στη Κερύνεια. «Ναι» μου απάντησε. «Μου άνοιξε την πόρτα η νέα ένοικος του σπιτιού». «Και πώς ένιωσες, τι έκανες τότε;» τον ρώτησα. «Δεν μπορώ να σ’το περιγράψω» μου απάντησε. «Το μόνο που μπορώ να σου πω είναι ότι έκλαψα και πήγα στην εκκλησία και χτύπησα την καμπάνα της. Θα μπορέσω, άραγε, να το ξανακάνω λεύτερος;».
Ο κ. Σπύρος Βλαχόπουλος είναι καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ.
