Για τέταρτη συνεχή χρονιά, η μεγαλύτερη μαθηματική σχολή της Γαλλίας, Université Paris-Saclay, σε συνεργασία με το Conservatoire de Paris, ένωσε τις δυνάμεις της με 80 κορυφαίους μαθηματικούς και μουσικολόγους από τη Γαλλία και την Ελλάδα προκειμένου να πραγματοποιηθεί στα Χανιά, το περασμένο καλοκαίρι, το Festum π, ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα φεστιβάλ που γίνονται στη χώρα μας, με πρόγραμμα που περιλάμβανε δύο διεθνή συνέδρια, μαθηματικών και μουσικολογίας, τα πρακτικά των οποίων θα εκδοθούν από τον επιστημονικό εκδοτικό οίκο Springer.
Παράλληλα, έλαβε χώρα και ένα φεστιβάλ κλασικής μουσικής, το οποίο ήταν εμπλουτισμένο και με διαλέξεις από κορυφαίους ερευνητές στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης. Η διοργάνωση τέλεσε υπό την αιγίδα της γαλλικής πρεσβείας και του γαλλικού υπουργείου Ερευνας, με την υποστήριξη της Ακαδημίας Αθηνών και την πολύτιμη συνδρομή της Περιφέρειας Κρήτης.
Το άλμπουμ «Resonances» με τη συναυλία που δόθηκε το 2022 στο Πυθαγόρειο της Σάμου
Χάρη στο Festum π μπορούμε ωστόσο να ακούμε σήμερα και μια εξαιρετική ηχογράφηση, καθώς ο φημισμένος γάλλος μαθηματικός (μέλος της περίβλεπτης Ακαδημίας Επιστημών της Γαλλίας) και διακεκριμένος πιανίστας Μπερτράν Μορί αποφάσισε να τολμήσει, όπως μας είπε ο ίδιος, «μια εναλλαγή ανάμεσα στα έργα του Μπαχ και του Ντεμπισί – δύο κόσμους εντελώς διαφορετικούς στο πνεύμα. Δημιούργησαν μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα, μια ενδιαφέρουσα συνάντηση ανάμεσα σε μουσικές που γράφτηκαν με διαφορά άνω του ενός αιώνα». Η συναυλία αυτή δόθηκε το 2022 στο Πυθαγόρειο της Σάμου και πρόσφατα κυκλοφόρησε και το άλμπουμ «Résonances» από τη Minos EMI (a Universal Music Company).
Ο ελληνογάλλος μαέστρος και ιδρυτής του φεστιβάλ Διονύσιος Δερβής-Μπουρνιάς ήταν εκείνος που πρότεινε να αποτυπωθεί δισκογραφικά αυτό το έργο: «Πρώτα απ’ όλα, επειδή ο πιανίστας είναι εξαιρετικός και απόλυτα πειστικός. Επειτα, επειδή ο συνδυασμός είναι συναρπαστικός. Θα σας δώσω ένα παράδειγμα από τον χώρο της γαστρονομίας. Στη γαλλική κουζίνα όλοι γνωρίζουν ότι το τυρί συνδυάζεται παραδοσιακά με κόκκινο κρασί. Ομως τα τελευταία χρόνια πολλοί σεφ τολμούν να το σερβίρουν με λευκό κρασί, αυτό απαιτεί βαθιά γνώση των κανόνων ώστε να μπορέσεις να τους καταρρίψεις και να τους υπερβείς με έναν δημιουργικό τρόπο. Αυτό ακριβώς κάνει ο Μπερτράν: βάζει το τυρί με το λευκό κρασί. Κανείς δεν θα σκεφτόταν να συνδυάσει Μπαχ και Ντεμπισί, αλλά εκείνος το κάνει τόσο αρμονικά που η ίδια η μουσική μιλάει από μόνη της. Ηθελα, λοιπόν, αυτή τη συνταγή, που την έχει τόσο ξεκάθαρα στο μυαλό του, να την κάνει γνωστή σε περισσότερο κόσμο – και να την αποτυπώσουμε σε ένα άλμπουμ».
Κύριε Μορί, τι είδους διάλογο πιστεύετε ότι δημιουργούν τα έργα αυτών των δύο συνθετών; Θα λέγατε ότι πρόκειται για έναν διάλογο ανάμεσα στη δομή και το χρώμα;
«Ναι, νομίζω πως η αντίθεση που αναφέρατε – η αντιπαράθεση ανάμεσα στη δομή και το χρώμα – είναι πολύ εύστοχη. Οι φούγκες του Μπαχ είναι σαν σκελετός, περιορίζονται στην ουσία, στην καθαρή τους μορφή, χωρίς χρώματα ή διακοσμήσεις. Είναι σαν να βλέπεις τη μουσική σε ασπρόμαυρο, απογυμνωμένη από κάθε περιττό στολίδι – και γι’ αυτό συχνά χαρακτηρίζονται αυστηρές.
Αντίθετα, ο Ντεμπισί είναι γνωστός για τη μουσική του που πλημμυρίζει από φως, αντανακλάσεις και κίνηση. Ο Μπαχ είναι βάθος, αρχιτεκτονική· ο Ντεμπισί είναι επιφάνεια, νερό, καθρέφτισμα, αέρας. Τίτλοι όπως “Jardin sous la pluie”(Κήπος κάτω από τη βροχή) μαρτυρούν αυτά τα στοιχεία. Κι όμως, αν και εκ πρώτης όψεως φαίνονται αντιθετικά τα έργα τους, όταν άρχισα να προετοιμάζω το πρόγραμμα, συνειδητοποίησα ότι ο συνδυασμός τους εμπλουτίζει την ακρόαση και των δύο. Ο Ντεμπισί σε κάνει να ακούς διαφορετικά τον Μπαχ και ο Μπαχ σε βοηθά να ανακαλύψεις τη λεπτή ισορροπία μέσα στον Ντεμπισί. Ακούγοντας τον Μπαχ, το αφτί σου εκπαιδεύεται να αναζητεί τη λογική.
Ετσι, όταν περνάς στον Ντεμπισί, διακρίνεις ότι πίσω από τα χρώματα υπάρχει επίσης δομή. Είναι μια εύθραυστη κατασκευή, όχι από πέτρα, αλλά από φως. Ο συνδυασμός τους δεν είναι απλώς το γεφύρωμα αντιθετικών στοιχείων, είναι ένας διάλογος που σε κάνει να ακούς και τους δύο διαφορετικά – σαν να φωτίζει ο ένας τον άλλον».
Ποιες είναι οι προκλήσεις όταν ερμηνεύετε έργα των δύο αυτών συνθετών, είτε ξεχωριστά είτε μαζί;
«Οι δυσκολίες είναι διαφορετικές. Με τον Μπαχ, όλοι γνωρίζουν τη μουσική του και την έχουν ακούσει πολλές φορές, οπότε δεν υπάρχει περιθώριο λάθους. Η ισορροπία είναι εύθραυστη και πρέπει να είσαι απόλυτα ακριβής. Ταυτόχρονα όμως πρέπει να είσαι και ανθρώπινος. Αν παίξεις Μπαχ σαν υπολογιστής, κάτι λείπει. Η μουσική του έχει μια βαθιά ανθρωπιά που πρέπει να μεταδώσεις χωρίς υπερβολές.
Ο Ντεμπισί, από την άλλη, απαιτεί επίσης τεράστιο έλεγχο. Είναι σαν τον Σοπέν· η μουσική πρέπει να ρέει φυσικά, να μοιάζει αβίαστη, και όμως πίσω από αυτή την αβίαστη ροή υπάρχουν εκατοντάδες ώρες δουλειάς. Αυτό είναι το παράδοξο της κλασικής μουσικής: να δουλεύεις σκληρά για να φαίνεται ότι δεν έχεις δουλέψει καθόλου.
Οσο για τη φιλοσοφία τους, είναι διαφορετική, αλλά όχι αντιφατική. Παίζοντάς τους διαδοχικά δεν ένιωθα πως άλλαζα μουσικό σύμπαν. Υπάρχει μια κοινή ουσία: είναι και οι δύο δημιουργοί που φθάνουν στα όρια του αδυνάτου. Η μουσική τους σου δίνει την αίσθηση ότι πλησιάζεις ένα ιδανικό που μοιάζει άπιαστο – κι αυτό έχει κάτι το βαθιά συγκινητικό».
Τα μαθηματικά, όπως κάθε τομέας του ανθρώπινου ενδιαφέροντος, επηρεάζονται σήμερα έντονα από την πρόοδο της τεχνητής νοημοσύνης. Σας φαίνονται ενδιαφέρουσες αυτές οι προοπτικές;
«Φοβάμαι ότι θα ακουστώ λίγο απαισιόδοξος. Φυσικά, η τεχνητή νοημοσύνη έχει και πλεονεκτήματα. Για παράδειγμα, στην ιατρική ή σε τεχνικά πεδία μπορεί να συμβάλει θετικά, να διευκολύνει τη διάγνωση ή να επιταχύνει την ανάλυση δεδομένων. Ομως, όταν μιλάμε για τη γλώσσα, τη φιλοσοφία ή τη μουσική, είμαι πολύ πιο επιφυλακτικός.
Φοβάμαι την επίδραση που θα έχει στο ανθρώπινο πνεύμα. Μπορεί να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται, ακούν, αισθάνονται. Δεν συνομιλώ ποτέ με συστήματα τεχνητής νοημοσύνης – το αποφεύγω συνειδητά, είναι ενάντια στις αρχές μου. Φοβάμαι πως μια τέτοια αλληλεπίδραση θα με άλλαζε, θα επηρέαζε τον τρόπο με τον οποίο σκέφτομαι».
